DI TÍCH ĐỀN THỜ NGUYỄN BỈNH KHIÊM
(Di tích Quốc gia đặc biệt)
-----
Di tích đền thờ Nguyễn Bỉnh Khiêm nằm tại làng Trung Am, xã Lý Học, huyện Vĩnh Bảo, thành phố Hải Phòng. Di tích gắn liền với tên tuổi, cuộc đời và sự nghiệp của vị Trạng nguyên triều Mạc Nguyễn Bỉnh Khiêm.
Căn cứ vào các tài liệu lịch sử - văn hoá rất phong phú, toàn diện và khá đầy đủ, nhân vật lịch sử được thờ tại di tích có thể tóm lược như sau:
Nguyễn Bỉnh Khiêm sinh năm Tân Hợi (1491), niên hiệu Hồng Đức thứ 21. Ngoài tên Nguyễn Bỉnh Khiêm còn có tên là Văn Đạt, tên tự là Hanh Phủ, hiệu là Bạch Vân cư sỹ, người làng Trung Am, huyện Vĩnh Lại, trấn Hải Dương (nay là làng Trung Am, xã Lý Học, huyện Vĩnh Bảo, thành phố Hải Phòng). Ông nội của Nguyễn Bỉnh Khiêm là Văn Tĩnh, được ấn phong là Thiếu Bảo, tước Quận công. Bà nội là Phạm Thị Trinh Huệ, được phong Chính Phu nhân. Cha là Văn Định, được tặng Thái Bảo, tước Nghiêm Quận công, đạo hiệu là Cù Xuyên tiên sinh; là người có học vấn và đức độ, được xung Thái học sinh. Mẹ là Từ Thục Phu nhân (tức Nhữ Thị Thục) người Yên Tử Hạ, huyện Tiên Minh (nay là xã Kiến Thiết, huyện Tiên Lãng, thành phố Hải Phòng). Bà là con gái Thượng thư Nhữ Văn Lan (đỗ Đệ Tam Giáp đồng Tiến sỹ khoa thi năm Quý Mùi, niên hiệu Quang Thuận triều Lê Thánh Tông (1463). Từ Thục phu nhân tư chất thông minh, học rộng, văn hay, thạo đường thuật số, lại có trí phò vua giúp nước của đấng trượng phu; bà là người mẹ giỏi giang, quyết đoán, độc đáo đến mức huyền thoại, có ảnh hưởng rất lớn đến sự nghiệp sau này của Nguyễn Bình Khiêm. Lớn lên, Nguyễn Bỉnh Khiêm theo học Bảng nhãn Lương Đắc Bằng và nổi tiếng học rất giỏi, được thầy học rất trọng thị (sau Lương Đắc Bằng còn gửi gắm con trai là Lương Hữu Khánh để Nguyễn Bỉnh Khiêm rèn cặp rồi trở thành Thượng thư của triều Lê Trung Hưng).
Tuy nổi tiếng học giỏi nhưng mãi đến năm 44 tuổi ông mới đi dự kỳ thi Hương và đã đỗ đầu. Năm sau, khoa thi Ất Mùi, tức năm thứ 6 niên hiệu Đại chính triều Mạc Đăng Doanh (1535), ông thi Hội, đỗ đầu tứ trường. Vào kỳ thi Đình, ông đỗ Tiến sỹ cập đệ đệ nhất danh, tức Trạng nguyên và được trao chức Đông các hiệu thư; thăng dần lên làm Hữu Thị lang kiêm Đông các đại học sỹ. Đến mùa Thu năm Nhâm Dần niên hiệu Quảng Hòa thứ 2 (1542); sau khi dâng sớ xin chém đầu 18 kẻ lộng thần không được chấp nhận, ông treo mũ từ quan, về ở ẩn tại quê nhà, khi mới 52 tuổi và mới làm quan được 8 năm. Về quê, ông dựng quán Trung Am, lập am Bạch Vân làm nơi dạy học, sáng tác thơ ca lấy hiệu là Bạch Vân cư sỹ. Từ đây, rất nhiều bài thơ nổi tiếng đã ra đời và được tập hợp thành những tác phẩm như: Bạch Vân am thi tập, Bạch vân Quốc ngữ thi tập. Dù không tham dự quốc chính nhưng Nguyễn Bỉnh Khiêm vẫn rất được nhà Mạc tôn trọng, những việc trọng đại thường hỏi ý kiến ông. Về sau ông được liệt vào hạng Đệ nhất công thần, được phong tước Trình Tuyển hầu, dần thăng lên đến Thượng thư bộ Lại, tước Trình Quốc công. Vì vậy, dân gian thường gọi là Trạng Trình. Ông mất ngày 28/11 năm Ất Dậu (17/01/1585), thọ 95 tuổi, học trò tôn ông là Tuyết Giang phu tử.
Nguyễn Bỉnh Khiêm là một bậc đại nho chân chính, thể hiện trước hết ở việc ông lựa chọn nhà Mạc. Suốt thời trai trẻ dưới triều Lê Sơ – khi đó đã bước vào thời kỳ suy thoái, dân tình sống trong cảnh nhiễu nhương; Nguyễn Bỉnh Khiêm đã không ra ứng thí ở thời kỳ này. Khi Mạc Đăng Doanh nối ngôi Mạc Đăng Dung, ông mới quyết định bước vào con đường chính trị với suy nghĩ mình đã chọn được một minh quân có khả năng đem lại một xã hội thanh bình để đem hết tài năng phò vua, giúp nước. Nhưng sự nghiệp của vị vua này quá ngắn ngủi nên nhà Mạc lại rơi vào cuộc tranh giành, chia rẽ nội bộ dẫn tới nội chiến. Việc dâng sớ xin chém 18 kẻ nịnh thần của Nguyễn Bỉnh Khiêm đã không được vua Mạc Phúc Hải chấp thuận đã khiến ông nhận thức sâu sắc hơn sự rối loạn triều chính không cho phép ông mang hết tài năng và tâm huyết phù trì xã tắc. Ông đành treo ấn từ quan.
Nguyễn Bỉnh Khiêm được mệnh danh là cây đại thụ rợp bóng cả thế kỷ XVI vì dù đã từ quan về quê trí sỹ, ông vẫn đau đáu nỗi lo cho dân cho nước; đã hai lần theo vua Mạc làm Tham tán quân cơ đi dẹp loạn ở Tuyên Quang. Ngoài ra, ông còn được biết đến là một nhà lý học chính thống. Giáp Trừng, Thượng thư bộ Lại đã viết: “Sau Chu Liên Khê có Trình Y Xuyên. Ngày nay, Lý Học đã có người truyền thụ chính thống”. Các nhà nho chính thống như Phan Huy Chú, Vũ Khâm Lân, Lê Quý Đôn cũng thừa nhận điều này. Cho đến sứ giả nhà Thanh Chu Xán Nhiên sang nước ta năm 1863 khi về viết trong Giao Châu kí sự cũng nói “An Nam lý học hữu Trình Tuyền” (về lý học ở nước Nam có Trình Tuyền – tức Nguyễn Bỉnh Khiêm). Nguyễn Bỉnh Khiêm còn là một nhà thơ lớn của dân tộc cả về số lượng thơ (trên 1000 bài với hai tập Bạch Vân am thi tập (chữ Hán) và Bạch Vân Quốc ngữ thi tập chữ Nôm) lẫn danh tiếng đối với đương thời và hậu thế. Nguyễn Bỉnh Khiêm còn là ông thầy của những người nông dân bình dị. Tập “Bạch Vân Quốc ngữ thi tập” có rất nhiều bài dạy đạo làm người, từ cách sống thanh cao, liên khiết đến cách cư xử bao dung, hòa ái, hiếu thuận, thủy chung trong gia đình, giữa cộng đồng làng xóm và xã hội. Ông là một chỗ dựa tinh thần, một ông thầy không phải chỉ của học trò, được các vua triều Mạc tôn trọng mà còn là ông thầy, một bậc đại nho bình dân nơi thôn dã, sống trong tâm thức dân gian dài lâu và đậm nét hơn rất nhiều các danh nhân khác.
Theo các nguồn sử liệu, Trạng Trình Nguyễn Bỉnh Khiêm mất ngày 28/11 năm Ất Dậu (1585). Vua Mạc cử phụ chính triều đình là Ứng vương Mạc Đôn Nhượng và văn võ bá quan triều đình về viếng; ban cấp cho làng Trung Am 3.000 quan tiền và 100 mẫu ruộng tự điền để lập đền và thờ tự ông. Ngôi đền có gắn biển do chính nhà vua đề chữ “Mạc triều Trạng nguyên Tể tướng từ” (tức: Đền thờ quan Tể tướng, Trạng nguyên triều Mạc). Ngôi đền được xây dựng ngay sau khi Nguyễn Bỉnh Khiêm mất (ngày 28/11 năm Ất Dậu - 1585) và hoàn thành năm 1856. Vài năm sau khi Nguyễn Bỉnh Khiêm qua đời, vương triều nhà Mạc bước vào thời kỳ suy vong và đến năm 1592 thì thất thủ ở Thăng Long. Các trung tâm của nhà Mạc ở Dương Kinh và các vùng phụ cận như Hạ Hồng, Nam Sách, Kinh Môn,… đều bị tập đoàn Lê – Trịnh tiêu hủy, đốt phá. Đền thờ Nguyễn Bỉnh Khiêm ở làng Trung Am, phủ Hạ Hồng, huyện Vĩnh Lại có biển ngạch của vua Mạc có thể đã bị phá hủy trong thời kỳ này. Đến đời vua Lê Ý Tông, niên hiệu Vĩnh Hựu, dân làng Trung Am, tổng Thượng Am lại đóng góp công, của trùng tu, tôn tạo lại để thờ phụng. Việc làm lại ngôi đền được nhân dân khắc vào tấm bia đá năm 1736.
Theo những ghi chép còn lưu lại thì đền thờ Nguyễn Bỉnh Khiêm tiếp tục tồn tại ở thời Lê Trung Hưng, thế kỷ thứ XVII cho đến thời Nguyễn, thế kỷ thứ XIX sau này. Đến năm Mậu Thìn, 1928, đền thờ Nguyễn Bỉnh Khiêm được nhân dân tiếp tục tu sửa, dấu tích còn đến nay chính là ngôi đền 5 gian tiền tế, 2 gian hậu cung, kiến trúc chữ Đinh mang đậm phong cách nghệ thuật thời Nguyễn. Việc tu tạo lần này được khắc rõ vào dạ câu đầu gian trung tâm của ngôi đền. Kể từ đó đến tháng 9 năm 1985, nhân kỷ niệm 400 năm ngày mất của Trạng Trình Nguyễn Bỉnh Khiêm, Ủy ban Nhân dân các cấp, Sở Văn hóa – Thông tin cùng nhân dân địa phương chung tay, góp sức trùng tu lại ngôi đền, mở mang cảnh quan, đường sá, bắc cầu và trồng thêm nhiều cây xanh. Năm 1991, nhân kỷ niệm 500 năm ngày sinh Nguyễn Bỉnh Khiêm; di tích tiếp tục được tu sửa, mở rộng cảnh quan, đường sá, dựng tượng đài, lập quảng trường, xây hồ bán nguyệt, quy mô rộng lớn, khang trang.
Cho đến nay, di tích tiếp tục giành được sự quan tâm đặc biệt của các cấp ủy, chính quyền từ thành phố đến địa phương cũng như của nhân dân cả nước. Từ rất nhiều năm nay, di tích đã trở thành một điểm tham quan, du lịch văn hoá lớn của thành phố Hải Phòng cũng như các vùng phụ cận.
Hàng năm lễ hội của làng Trung Am diễn ra vào các ngày từ 27-29/11 âm lịch – dịp ngày mất của Trạng Trình Nguyễn Bỉnh Khiêm; trong đó, đền là không gian chính diễn ra các thủ tục nghi lễ và các sinh hoạt tâm linh, văn hoá truyền thống. Đây là dịp để tưởng nhớ, tri ân bậc Thành hoàng – Trạng Trình Nguyễn Bỉnh Khiêm, đồng thời cầu cho “quốc thái dân an, mưa thuận, gió hòa, mùa màng bội thu”. Trước đây, các nghi lễ được quy định hết sức nghiêm cẩn trong Lễ giỗ Thành hoàng, lễ rước Thành hoàng từ đình làng Trung Am ra đền Trạng. Nay, nhằm bảo tồn, khai thác, phát huy tốt các giá trị lịch sử, văn hoá của di tích, hàng năm, nhân dịp kỷ niệm ngày mất của Trạng Trình Nguyễn Bỉnh Khiêm; Ủy ban Nhân dân huyện Vĩnh Bảo tổ chức Lễ hội truyền thống. Lễ hội diễn ra trong 3 ngày từ ngày 27 đến hết ngày 29/11 âm lịch với các nghi lễ truyền thống: Lễ Mộc dục, lễ Rước văn, Lễ Cáo yết và nhiều chương trình văn hoá văn nghệ của các địa phương diễn ra vào tối 27/11. Lễ kỷ niệm chính diễn ra vào sáng ngày 28/11 tại di tích với các hoạt động rước cờ, kiệu hoa của nhân dân 30 xã, thị trấn trên địa bàn huyện cùng tham gia. Lễ dâng hương tưởng niệm có sự tham gia của đại biểu Trung ương, lãnh đạo thành phố Hải Phòng và các đoàn của các địa phương. Sau phần lễ là phần hội với các trò bách hý (trò chơi dân gian) đặc sắc: đấu vật, cờ tướng, pháo đất, múa tứ linh, đu tiên, múa rối cạn, rối nước… Lễ hội tại Đền thờ Trạng Trình Nguyễn Bỉnh Khiêm là dịp để tri ân, tôn vinh bậc danh nhân văn hoá dân tộc, niềm tự hào của người dân Hải Phòng nói riêng, của cả nước nói chung; cũng là dịp khơi dậy truyền thống hiếu học tốt đẹp của dân tộc.
Đền thờ Nguyễn Bỉnh Khiêm là một di tích lịch sử, văn hoá quan trọng đã được Bộ Văn hóa, Thông tin, Thể thao và Du lịch (nay là Bộ văn hóa, Thể thao và Du lịch) xếp hạng là Di tích Lịch sử văn hoá cấp quốc gia năm 1991, ban đầu được giao cho Ban Quản lý trực thuộc Ủy ban Nhân dân xã Lý Học quản lý. Sau đó, ngày 04/11/2009 Ủy ban Nhân dân huyện Vĩnh Bảo đã thành lập Ban Quản lý di tích Đền thờ Nguyễn Bỉnh Khiêm trực thuộc Ủy ban Nhân dân huyện (Quyết định số 2411/QĐ-UBND). Từ đó, đến nay, di tích đã nhiều lần được đầu tư lớn để trùng tu, tôn tạo, tiếp tục mở rộng quy mô, diện tích với nhiều kiến trúc đơn nguyên hợp thành bao gồm: Đền thờ Nguyễn Bỉnh Khiêm, đền thờ song thân phụ mẫu, am Bạch Vân, Quán Trung Tân, Tháp bút Kình Thiên, khu tượng đài và quảng trường, nhà trưng bày thân thế, sự nghiệp của Trạng Trình Nguyễn Bỉnh Khiêm cùng nhiều công trình phụ trợ và công viên cây xanh.
Ngày 23/12/2015, Thủ tướng chính phủ đã có Quyết định số 2367/QĐ-TTg ngày 23/12/2015 xếp hạng Di tích Quốc gia đặc biệt đối với di tích lịch sử Đền thờ Trạng Trình Nguyễn Bỉnh Khiêm, huyện Vĩnh Bảo, thành phố Hải Phòng ./.