DI TÍCH ĐỀN ĐỂ XUYÊN
(Di tích Lịch sử cấp thành phố)
Đền Để Xuyên, xã Đại Thắng, huyện Tiên Lãng, thành phố Hải Phòng là công trình kiến trúc văn hóa tâm linh, tín ngưỡng cổ truyền của nhân dân làng Để Xuyên. Sự tồn tại của ngôi đền luôn gắn liền với quá trình hình thành, phát triển của làng xã, vùng đất và con người nơi đây. Di tích nằm cách cầu Tiên Cựu khoảng 1,5 km, cách Ủy ban nhân dân xã khoảng gần 1 km và cách trung tâm thành phố Hải Phòng khoảng 25 km.
Đền Để Xuyên được xem là “đệ nhất” trong “Ngũ Linh từ” của huyện Tiên Lãng. Theo bản Thần tích – thần sắc sao lại từ Viện Thông tin khoa học xã hội do Lý trưởng làng Để Xuyên kê khai năm 1938 thì đền thờ 5 vị Thành hoàng; trong đó các ngài: 1. Trang Định Công, húy Duy Ninh, 2. Xa Lâu, 3. Đống Thung là những viên quan và tùy tướng nhà Lê; các vị: Nam Hải và Phổ Tế là hai vị thần linh có công phò tá Trang Định Công dẹp giặc và khai phá, chiêu dân lập ấp. Dù vẫn còn nhuốm màu huyền thoại, thần bí cần tiếp tục được làm rõ, nhưng những thông tin thần tích, thần phả về các vị thành hoàng làng Để Xuyên có nhiều điểm trùng hợp với chính sử.
Theo truyền ngôn, đền Để Xuyên được khởi dựng từ thời Lê – Mạc, thế kỷ XVI (Tuy nhiên, các kết quả khảo cứu lại cho thấy lối kiến trúc của ngôi đền là môtip thường thấy ở thời Nguyễn thế kỷ XIX, XX). Trải qua chiến tranh, thiên tai, bão lũ, đến nay, ngôi đền cổ đã không còn. Khuôn viên đền xưa có hai cây đa cổ thụ, nhân dân thường dùng làm chòi canh gác cho cán bộ trong thời kỳ kháng chiến chống Pháp. Lịch sử tồn tại của ngôi đền cũng gắn liền với những biến cố thăng trầm của vùng đất và con người nơi đây. Năm 1952, đền bị giặc Pháp dỡ toàn bộ để lấy vật liệu làm bốt Quý Cao, chỉ còn lại hai gian hậu cung; đến năm 1958, nhân dân phục dựng lại 3 gian trung đường bằng gianh, tre. Sau đó năm 1972, khi giặc Mỹ bắn phá ác liệt ở Miền Bắc, đền là địa điểm sơ tán của trường cấp III Thái Phiên và đến năm 1976 lại bị dỡ để lấy vật liệu làm Trại giống lúa thành phố. Năm 1991, nhân dân tu sửa lại để thờ các vị thành hoàng làng. Đến năm 2010, ngôi đền mới được phục dựng lại khang trang, đẹp đẽ.
Đền Để Xuyên hiện nay là kết quả của sự quan tâm của Đảng bộ, chính quyền và nhân dân địa phương chung tay xây dựng; là công trình văn hóa tâm linh, tín ngưỡng cổ truyền của nhân dân, cũng là biểu tượng thể hiện đạo lý “Uống nước nhớ nguồn”, lòng tri ân đối với những người có công với dân, với nước, một truyền thống tốt đẹp của dân tộc ta.
Đền Để Xuyên chứa đựng những giá trị vật chất và văn hóa phi vật thể như: Lễ hội cầu mưa (đảo vũ), các văn bia, mâm bồng có niên hiệu từ thời Nguyễn. Với lịch sử xây dựng, kiến trúc vật chất, nội dung thờ tự, những di vật và những giá trị văn hóa, tinh thần còn lưu giữ; ngôi đền Để Xuyên đã được Ủy ban nhân dân thành phố Hải Phòng công nhận là Di tích Lịch sử (Quyết định số 2214-QĐ/UBND ngày 24/9/2015).