ĐỀN PHÒ MÃ
(Di tích Lịch sử Văn hóa cấp thành phố)
Đền Phò Mã thuộc thị trấn Núi Đèo, huyện Thủy Nguyên, thành phố Hải Phòng. Đây là công trình văn hóa, tín ngưỡng, Nhân dân lập nên, tôn thờ người có công với dân, với nước.
Theo bản thần tích được khắc trên bia đá, cũng như các bản sắc phong Triều Nguyễn, đền Phò Mã là di tích đang thờ một nhân vật lịch sử có nguồn gốc từ thời Trần, thế kỷ XIII là “Đương cảnh Thành hoàng, Trần triều Đô úy Phò mã”. Ông là con rể vua và là người có công cùng với quân đội nhà Trần đánh tan quân xâm lược Nguyên – Mông trên sông Bạch Đằng, khi mất được Nhân dân địa phương lập đền thờ và suy tôn làm Thành hoàng làng.
Đền Phò Mã quay hướng Đông. Bên tả và sau lưng là dãy núi Đào Sơn che chắn, bên hữu là ngọn núi Vân Ô kiểu hình tay ngai. Trước mặt đền còn có một lạch nước nhỏ, nhìn ra xa là cánh đồng lúa, nằm ven chân núi. Tòa thờ chính, kiến trúc gồm 3 gian bằng gỗ lim, mái lợp ngói mũi hài. Trong tư duy của người Việt Nam, bộ mái của kiến trúc cổ truyền gắn với tôn giáo tín ngưỡng, được đồng nhất với tầng trên. Những linh vật cũng như biểu tượng thường thấy trên mặt mái, là những bài học và ước vọng truyền đời của người nông dân. Đó là ước vọng về nguồn nước và xu hướng răn dạy con người tiến tới chân thiện mỹ. Qua ba gian cửa là không gian kiến trúc bên trong của tòa chính điện đền Phò Mã, gồm 3 gian, 4 vì gỗ lim. Khác với không gian kiến trúc khá cầu kỳ ở phía ngoài hiên, kiến trúc bên trong lại được làm đơn giản hơn, chủ yếu là bào trơn đóng bén.
Các di vật quan trọng nhất của di tích đền Phò Mã đều được lưu giữ và bảo quản tại tòa thờ chính, gồm: Tượng Thành hoàng, bia thần tích, bát hương đá, ngựa đá…
Theo ghi chép của bản thần tích khắc trên bia đá, đền Phò Mã có các ngày kỵ lệ chính, như: Ngày sinh Thành hoàng 30 tháng Giêng và ngày hóa 22/11; ngày hóa thánh phụ, thánh mẫu 26/12. Tại di tích còn có một lễ tục mang nét bản sắc riêng của làng, đó là lễ ra lão. Hàng năm, cứ đến ngày 13 tháng Giêng âm lịch, những nam giới trong làng, đủ 60 tuổi, sắm một lễ vật lên đền cáo yết Thành hoàng làng về việc lên lão, khao dân làng, do được công nhận đã hết tuổi lao động, được miễn thuế. Theo truyền ngôn của Nhân dân địa phương, ngày lễ này gắn với công lao của vị Thành hoàng.
Ngày 21 tháng 01 năm 2009, Uỷ ban Nhân dân thành phố ra Quyết định số 161-QĐ/UBND công nhận đền Phò Mã là Di tích Lịch sử Văn hóa cấp thành phố.