DI TÍCH ĐÌNH TỰ TIÊN
(Di tích Lịch sử cấp thành phố)
Đình Tự Tiên, xã Tiên Minh, huyện Tiên Lãng là công trình tín ngưỡng tâm linh chung của cộng đồng làng Tự Tiên. Di tích nằm cách trung tâm huyện lỵ khoảng 8 km về phía Nam và cách trung tâm thành phố khoảng 40 km về phía Tây Nam. Từ khi ra đời, di tích luôn gắn liền với bề dày truyền thống văn hoá và cách mạng của địa phương.
Tương truyền, ngôi đình làng Tự Tiên có nguồn gốc khởi dựng từ thời nhà Mạc, thế kỷ XVI, song đến nay, các tài liệu liên quan đều đã bị thất truyền. Theo các cụ cao niên trong làng kể lại: Đình xưa có quy mô bề thế vào loại nổi tiếng trong vùng với bố cục hình chữ đinh truyền thống; gồm 7 gian tiền tế và 3 gian hậu cung; kết cấu vì kèo đều bằng gỗ lim. Xung quanh đình có nhiều cây cổ thụ.
Đình làng thờ hai vị Thành hoàng là Chiêu Hiếu Trang Thúc và Lý Vực Chân Quân Đại tướng; có công dẹp giặc Chiêm Thành. Theo thần tích, hai vị đều sinh cùng ngày 12/2, hóa cùng ngày 21/11; được thờ quanh năm ở miếu, chỉ đến ngày kỳ phúc mới rước về đình tế. Trước năm 1938, xã còn giữ nguyên được 10 sắc phong thuộc các đời: Thiệu Trị 6 (1845, 2 đạo), Tự Đức 3 (1850) và 33 (1880), Đồng Khánh 2 (1887), Thành Thái 1 (1889), Duy Tân 3 (1909, 3 đạo), Khải Định 9 (1924). Ngày tế lễ hàng năm: Ngày sinh, ngày hóa và khánh hạ (13/8) của hai vị Thành hoàng; ngoài ra còn tế kỳ an (4/1), tế xuân (tháng 3), tế thu (tháng 8), tế chạp (5/12). Do đình bị giặc Pháp đốt phá nên hầu hết những hiện vật cổ và tư liệu, sắc phong, thần phả, thần tích đều không còn. Tại đình hiện chỉ còn lại một tấm bia đá có phong cách thời Nguyễn song chữ đã bị mờ, không còn đọc được. Toàn bộ đồ thờ tự hiện nay đều do Nhân dân công đức từ năm 1998.
Trong thời kỳ kháng chiến chống thực dân Pháp (1946-1954), xã Tiên Minh là một trong những xã có vị trí chiến lược về an ninh, quốc phòng do nằm gần tỉnh lộ 212 và con sông Thái Bình nên năm 1947, thực hiện chủ trương tiêu thổ kháng chiến của Đảng và sự chỉ đạo của Huyện ủy Tiên Lãng; Ủy ban Kháng chiến xã Tiên Minh đã quyết định tiêu thổ ngôi đình làng Tự Tiên và một số đình chùa khác trên địa bàn xã. Tuy nhiên, ngôi đình chỉ bị tháo dỡ phần tường bao che, hầu như kiến trúc đình còn nguyên vẹn; đến năm 1950, giặc Pháp đã đốt toàn bộ đình, chùa, miếu của làng và các làng trong địa bàn xã. Năm 1998, đình làng được Nhân dân chung tay phục dựng lại trên nền đất cũ. Tuy không bề thế như xưa nhưng đình được làm hoàn toàn bằng gỗ lim, bố cục mặt hình chữ đinh, gồm 5 gian tiền tế và 2 gian hậu cung.
Trong thời kỳ kháng chiến chống thực dân Pháp, đình làng Tự Tiên còn là nơi ghi dấu nhiều sự kiện lịch sử kháng chiến quan trọng của Nhân dân địa phương. Phong trào cách mạng ở làng Tự Tiên có từ rất sớm; trước năm 1945 tại đình làng đã có nhiều hoạt động diễn thuyết và ca hát tuyên truyền cách mạng của cán bộ Việt Minh được đông đảo quần chúng ủng hộ. Đêm 18, rạng ngày 19/8/1945, lá cờ đỏ sao vàng phấp phới tung bay trên ngọn cây đa đình làng Tự Tiên. Tại đình làng thời điểm này diễn ra nhiều hoạt động hội họp để thành lập các đoàn thể cứu quốc. Năm 1946, đình làng còn là nơi tổ chức kết nạp những thế hệ đảng viên đầu tiên của chi bộ Đảng xã Tiên Minh. Ngay từ những ngày đầu của cuộc kháng chiến chống Pháp, nhân dân làng Tự Tiên luôn hăng hái đi đầu trong các phong trào ủng hộ kháng chiến như “hũ gạo nuôi quân”, “may áo chiến sỹ” và ủng hộ tiền, vàng, bạc, đồng để mua sắm vũ khí đúc súng, đạn. Làng Tự Tiên đã ủng hộ 1 quả chuông đồng nặng 2,5 tạ và nhiều đồ thờ bằng đồng ở đình làng, chùa và từ đường một số dòng họ trong làng.
Làng Tự Tiên còn đi đầu trong xây dựng “Làng kháng chiến kiểu mẫu”. Thời điểm này, trong đình và xung quanh đình làng Tự Tiên được đào hầm bí mật để nuôi giấu cán bộ kháng chiến và cất giấu tài liệu. Đình làng còn là địa điểm sơ tán, tập kết của một số cơ quan đầu não của huyện, tỉnh như An Lão, Kiến Thụy. Đình Tự Tiên còn là nơi chứng kiến những trận chiến đấu và chiến thắng oanh liệt của quân và dân địa phương chống địch càn quét vào năm 1950-1951.
Cũng như các di tích lịch sử, văn hoá trong các làng xã Việt Nam; đình làng Tự Tiên là nơi tôn thờ các bậc Thành hoàng làng – những người có công với dân, với nước. Gắn với di tích đình làng là những sinh hoạt văn hoá tâm linh, tín ngưỡng, các hoạt động lễ hội cổ truyền mang đậm bản sắc văn hoá địa phương, dân tộc. Không chỉ là những giá trị vật chất hiện còn lưu lại, trong những năm tháng kháng chiến, đình Tự Tiên còn là nơi ghi dấu nhiều sự kiện kháng chiến quan trọng của Nhân dân địa phương; là những minh chứng về một thời hào hùng, oanh liệt, đầy tự hào của cha ông trong sự nghiệp đấu tranh bảo vệ độc lập tự do cho dân tộc, thống nhất Tổ quốc.
Với vai trò, ý nghĩa lịch sử và văn hoá như vậy, đình Tự Tiên, xã Tiên Minh, huyện Tiên Lãng đã được Ủy ban Nhân dân thành phố Hải Phòng đã xếp hạng Di tích Lịch sử (Quyết định số 1674/QĐ-UBND ngày 03/9/2013)./.