|
Cho đến cuối thế kỷ XIX cư dân đánh cá vùng Cát Hải (Hải Phòng) do thường xuyên vận chuyển cá vào sâu đất liền bán cho dân vạn chài ở làng Vân (Kinh Bắc) nên họ học được cách chế biến nước mắm ở đây đem về Cát Hải. Sẵn nguồn cá biển nên việc chế biến nước mắm ở Cát Hải cũng dần phổ biến nhưng lúc ban đầu chỉ để sử dụng, chưa thành thương phẩm.
Ông Đoàn Đức Ban (thường gọi là Lý Ban) ở thôn Hoà Hy, xã Hoà Quang là người đầu tiên nghĩ tới việc sản xuất nước mắm lên bán cho chính vùng Kinh Bắc. Và có lẽ để ghi nhận cái gốc gác nghề nghiệp của mình mà ông Ban đã lấy cái tên “Vạn Vân” đặt cho sản phẩm nước mắm của mình. Đầu thế kỷ XX, xuất hiện các thương hiệu nước mắm cũng từ Cát Hải như “Vạn Lợi” của chánh tổng Đoàn Đức Ngố (Chánh Ngố), đến đời con thì thêm thương hiệu “Vạn An”, nước mắm “Ông Sao” của Đoàn Đức Anh và rất nhiều tên hiệu khác dần tràn ngập thị trường Bắc Kỳ và Trung Kỳ, làm mai một dần đến chỗ mất hẳn nghề ở nơi từng phát nguyên ra nghề này. Địa danh Cát Hải trở nên nổi tiếng như một vùng đặc sản với nhiều tên hiệu khác nhau. Cá từ nhiều vùng đưa đến và sản phẩm nước mắm Cát Hải mở rộng thị trường nhiều nơi trong cả nước.
Chủ nhân thương hiệu “Vạn Vân” là người có đầu óc kinh doanh; ông đã phát triển cơ sở buôn bán của mình, ngoài Bắc Ninh còn ở Hải Phòng và Hà Nội. Cửa hàng ở Hải Phòng đặt tại 184 Xavátxiơ (nay là phố Quang Trung), ngay trước bến nhận hàng trên sông Lấp. Cửa hàng ở Hà Nội đặt tại ngã ba phố Trần Nhật Duật và Hàng Khoai, gần sông Hồng và ga Đầu Cầu (Long Biên). Cửa hàng ở Bắc Ninh cũng gần sông. Ngoài ra, bên sông Tam Bạc, Hải Phòng còn có cửa hàng nước mắm Vạn Nguyên của người con rể Vạn Vân.
Theo một tài liệu của Pháp ấn hành năm 1936 thì Vạn Vân là cơ sở sản xuất nước mắm lớn nhất nước ta, thành lập năm 1916 ở giữa hai làng Can Lộc và Văn Chấn thuộc Cát Hải. Xưởng có 10.000 chum loại 400kg đựng chượp để lâu năm mới đem nấu. Nước mắm Vạn Vân chế biến từ ba loại cá: Cá quân, một loại cá xác-đin, chỉ đánh được vào tháng 5, tháng 6 hàng năm, cho ra nước mắm thượng hảo hạng; cá nhâm có nước mắm loại hai; các ruội có nước mắm loại ba.
Đoàn Đức Ban là một trong những người đầu tiên ở Việt Nam đã thương mại hóa một nghề thủ công truyền thống; ông cũng là một trong những doanh nhân người Việt đầu tiên thực sự ý thức được tầm quan trọng của thương hiệu trong kinh doanh. Bị cạnh tranh quyết liệt, giàu đầu óc kinh doanh, Vạn Vân lại nghĩ ra phương thức mới nhằm chiếm lĩnh thị trường. Vốn trước đây nước mắm của các hãng đều chứa trong chum và thùng lớn, từ đó đong ra bán lẻ. Nay Vạn Vân nghĩ ra cách đóng chai và dán nhãn hiệu “Nước mắm Vạn Vân một cá vàng” đồng thời đăng ký trình toà với Nha kinh tế Hải Phòng. Nhờ vậy các loại nước mắm Vạn Lợi, Vạn An, Ông Sao... tuy chất lượng không kém và doanh thu cũng cao, người tiêu dùng lại dường như chỉ biết có nước mắm Vạn Vân. Từ đó có câu ca về những sản vật ngon nổi tiếng Bắc Kỳ: “Dưa La, húng Láng, nem Bảng, tương Bần, nước mắm Vạn Vân, cá rô đầm Sét”,...
Ông bà Vạn Vân có hai con trai, hai con gái. Con trai cả là Đoàn Đức Trình và con gái (vợ chủ hãng Vạn Nguyên) theo nghề của cha. Người con trai thứ hai, Đoàn Đức Chuẩn (nhạc sĩ Đoàn Chuẩn) lại say mê âm nhạc; được ông bà Vạn Vân mua riêng cho biệt thự số 9 Cao Bá Quát, Hà Nội; xây rạp Đại Đồng và lập gánh hát Lúa Vàng. Ông là nhạc công ghita Haoai xuất sắc và sáng tác một số ca khúc, trong đó có nhạc phẩm “Thu quyến rũ” nổi tiếng.
Đầu năm 1945, ông Vạn Vân ốm nặng. Tháng 4/1945 chính phủ Trần Trọng Kim thành lập, mời ông tham gia nội các. Đoàn Đức Trình thay mặt cha vào hội đồng kinh tế lí tài Đông Dương song từ chối lời mời làm thứ trưởng kinh tế. Gia đình Vạn Vân vốn hướng về cách mạng. Cửa hàng ở phố Trần Nhật Duật, Hàng Khoai, Hà Nội từng nuôi giấu cán bộ, trong đó có đồng chí Trần Duy Hưng (Chủ tịch Uỷ ban hành chính Hà Nội sau ngày giải phóng). Ngoài ra gia đình còn bí mật ủng hộ tiền, vàng cho cách mạng. Bản thân Đoàn Đức Trình bí mật tham gia tổ tài chính do đồng chí Nguyễn Lương Bằng phụ trách.
Trước cách mạng tháng Tám một thời gian, ông Vạn Vân qua đời. Kháng chiến bùng nổ, Đoàn Đức Trình lên chiến khu tiếp tục công tác trong tổ tài chính của Nguyễn Lương Bằng. Bà Vạn Vân ở lại Cát Hải duy trì công việc của hãng. Những năm 1950-1953 là thời gian cực thịnh của hãng Vạn Vân. Ngoài các cửa hàng, hãng còn có đoàn xe ôtô vận tải. Từ chiến khu, Đoàn Đức Trình thường xuyên bí mật liên hệ với bà Vạn Vân, sáng chế ra phương pháp cô đặc nước mắm, gọi là nước mắm con hổ, gửi ra chiến khu. Hoà bình lập lại, Đoàn Đức Trình từ chiến khu trở về, tiếp thu cơ sở Vạn Vân thay mẹ. Tuy chỉ đứng chủ hãng có bốn năm, sau này Đoàn Đức Trình vẫn bị quy là tư sản.
Tháng 10/1959 thực hiện chính sách cải tạo công thương nghiệp tư bản tư doanh, Đoàn Đức Trình cùng 54 hộ tư sản và tiểu chủ sản xuất nước mắm khác ở Cát Hải gia nhập Công ty hợp doanh trong đó tài sản của Vạn Vân chiếm đại đa số. Quy trình sản xuất của xí nghiệp cũng tiếp nhận từ Vạn Vân. Đoàn Đức Trình được cử làm phó Giám đốc. Năm 1975 toàn bộ vốn cố định và lưu động của gia đình Vạn Vân coi như hết. Gia đình chấm dứt việc hưởng lợi tức. Cũng năm này, Đoàn Đức Trình phát biểu trên Đài tiếng nói Việt Nam về chính sách cải tạo tư sản, góp phần vào việc cải tạo tư sản ở miền Nam. Năm 1977 Đoàn Đức Trình về hưu, chuyển lên Hà Nội sống cùng gia đình Đoàn Chuẩn. Năm 1989 ông mất ở Hà Nội.
|