ĐỀN VÀ CHÙA NGỌ DƯƠNG
(Di tích Lịch sử Văn hóa cấp thành phố)
Đền và chùa Ngọ Dương thuộc xã An Hòa, huyện An Dương, thành phố Hải Phòng. Di tích nằm cách trung tâm hành chính huyện An Dương khoảng hơn 7 km (theo đường 208). Nhìn chung, đường đến di tích hiện nay rất thuận tiện do đường xá được cải tạo tốt thích hợp với các phương tiện giao thông.
Một số tư liệu lưu trữ tại Bảo tàng Hải Phòng như tài liệu kiểm kê phổ thông lập tháng 5 năm 1990 đều thấy ghi các tên gọi khác nhau như miếu Ngọ Dương, đền Ngọ Dương hoặc Ngọ Dương linh từ.
Theo nội dung bản thần tích, đình Ngọ Dương, xã An Hòa tôn thờ một nhân vật lịch sử có công tham gia cuộc khởi nghĩa Hai Bà Trưng những năm đầu thế kỉ thứ nhất. Vào mùa xuân năm 40, Hai Bà Trưng đã phất cờ khởi nghĩa ở huyện Mê Linh chống lại sự thống trị của đế chế Đông Hán. Nhân dân ở khắp nơi đã tham gia hưởng ứng rất đông, trong đó có Hoàng Độ cùng các người anh em của mình là Hoàng Công Uy, Hoàng Công Thượng, Hoàng Công Đức, Hoàng Cao, Hoàng Thị Hộ, Hoàng Thị Bộ quê Nại Xuyên, huyện Kim Thành, tỉnh Hải Dương cùng cha mẹ đã lập được nhiều công lao. Vốn là những người thành thạo nghề sông nước, đội nghĩa binh của 7 anh em họ Hoàng đã xung phong vào đội thủy binh. Trong nhiều trận đánh ác liệt, đội quân của 7 anh em họ Hoàng đã góp phần quan trọng vào thắng lợi của cuộc khởi nghĩa; khi mất họ được Nhân dân địa phương lập đền thờ và suy tôn làm Thành hoàng.
Ngôi đền tọa lạc trong khuôn viên đất đai rộng rãi, yên tĩnh và thanh bình hiếm có ở chốn làng quê. Với bố cục kiến trúc truyền thống kiểu chữ đinh gồm 5 gian tòa tiền đường, 3 gian tòa hậu cung, đền Ngọ Dương xây quay theo hướng Tây Nam. Mái lợp ngói ta hai lớp đã nhuốm màu thời gian nên nhìn từ xa cũng khá cổ kính. Hai đầu tường hồi đắp con kìm ngậm bờ nóc mái trong tư thế chầu biểu tượng mặt trời ở chính giữa nóc mái. Hai cột đồng trụ xây khá cao ở hai đầu. Bên trên đắp hình hộp kiểu đèn lồng. Nhìn từ mặt chính diện, tương ứng với 3 gian giữa là 3 gian cửa làm theo lối thượng song, hạ bản. Hai bên xây tường, chính giữa trổ thủng chữ thọ hình ô van. Qua bậc tam cấp và thềm hiên là bước vào trong tòa tiền đường. Bộ khung chịu lực gồm cột cái, cột quân, hoành, xà thượng, xà hạ… được làm hoàn toàn bằng bê tông. Bên trong tòa hậu cung mới được sửa chữa lên có dáng dấp kiến trúc cổ với bộ vì mái làm theo kiểu thuận chồng, tạo dáng khung giá chiêng biến thể. Các thanh kể, đấu sen đều có đắp vẽ hoa văn trang trí và sơn màu nâu trầm.
Trải qua các thời kì tiêu thổ kháng chiến, đền Ngọ Dương vẫn giữ được nhiều di vật có giá trị bao gồm: Bia đá, nhang án tiền, bát biểu, bát hương đồng, câu đối…
Bên cạnh đền Ngọ Dương còn có chùa Ngọ Dương. Chùa Ngọ Dương còn có tên chữ là Pháp Quang tự - nghĩa là ánh sáng của phật pháp chiếu rọi khắp nơi. Ngôi chùa nằm cách đền Ngọ Dương chừng 200m về phía Tây hợp thành cụm di tích hoàn chỉnh về tín ngưỡng bản địa và tôn giáo đạo Phật của cộng đồng dân cư.
Tọa lạc trong khuôn viên đất rộng rãi, chùa Ngọ Dương hiện đã có đầy đủ các công trình cần thiết như cổng tam quan, chùa chính, tòa thờ các vị sư tổ, ban thờ mẫu, nhà khách hay các trai phòng… Chùa xây dựng theo hướng Tây, mái lợp ngói tây. Tường hồi xây kiểu đấu trụ. Chắn hai đầu mái là một cột đồng trụ xây cao. Chính giữa bờ nóc xây khung hình chữ nhật. Trong đắp nổi 4 chữ Hán “Pháp Quang Tự”. Qua bậc tam cấp là bước vào bên trong ngôi chùa.
Cũng như bao ngôi chùa trong làng xã Việt Nam, chùa Ngọ Dương được Nhân dân địa phương xây dựng nhằm đáp ứng yêu cầu tâm linh của mọi người. Đồ thờ tự trong phật điện và các ban thờ của ngôi chùa đến nay khá hoàn chỉnh và bao gồm:
1. Tượng tam thế
2. Tượng A di đà
3. Tượng Ngọc Hoàng thượng đế
4. Tượng Quan âm thiên thủ, thiên nhỡn. Hai bên là Nam Tào – Bắc Đẩu
5. Các pho Thích Ca sơ sinh, hai bên là Quan âm và Quan âm tọa sơn.
Ngoài ra, còn có 2 tấm bia đá được bảo lưu rất đáng quan tâm. Một tấm có kích thước cao 0,7 m, rộng 0,4 m; khắc nổi hình một phụ nữ trong tư thế ngồi khoanh chân, tóc dài, hai tay lồng vào nhau, niên đại thế kỷ XVII. Tấm thứ hai cao 1m, rộng 0,6m “hậu Phật bi ký”, ghi danh những người đóng góp xây dựng, sửa chữa chùa, niên đại thế kỷ XVIII.
Tại ngôi đình, nơi thờ các vị Thành hoàng làng, hàng năm, Nhân dân địa phương đã tổ chức các ngày lễ vào ngày 11/1, 25/12. Ngoài ra, còn có tế kỳ phúc ngày 2/2, tế xuân thu, thượng, hạ điền.
Cụm di tích đền và chùa Ngọ Dương luôn mang lại niềm tự hào cho mỗi người dân địa phương. Nơi đây, trải qua thời gian cùng với cuộc sống nơi thôn dã, nhiều thuần phong mỹ tục mang đậm bản sắc dân tộc đã được giữ gìn, phát huy qua nhiều thế hệ.
Căn cứ vào những giá trị nêu trên, Ủy ban Nhân dân thành phố Hải Phòng đã công nhận Di tích đền và chùa Ngọ Dương là Di tích Lịch sử Văn hóa cấp thành phố (theo Quyết định số 886/2006/QĐ-UBND ngày 26/4/2006).