ĐÌNH HÀ ĐẬU (HÀ ĐỖ)
(Di tích Lịch sử - Kiến trúc nghệ thuật cấp quốc gia)
Đình Hà Đậu thuộc xã Hồng Phong, huyện An Hải (nay là huyện An Dương), thành phố Hải Phòng. Ngôi đình cách trung tâm thành phố khoảng 17,5km.
Đình Hà Đậu tôn thờ danh tướng Nguyễn Hoàng có tên tục là Vàng, người Tháp Khu (tên cũ của làng Hà Đỗ). Theo dòng chữ Hán nhỏ trên câu đầu, ngôi đình có niên đại tu dựng năm Đinh Dậu, đời vua Nguyễn Thành Thái (1889 1907). Căn cứ vào bản sự tích Thành hoàng bằng chữ Hán lưu tại đình, Nguyễn Vàng là người làng Hà Đậu đã có công lớn trong cuộc đại phục kích trên sông Bạch Đằng của Hưng Đạo Vương Trần Quốc Tuấn năm 1288; được vua Trần tặng thưởng và phong chức quyền Phó đô nguyên soái Đại tướng quân. Sau ông mất trong khi giao chiến với giặc Ai Lao khi chúng xâm phạm biên giới phía Tây. Vua Trần thương tiếc đã phái triều thần về viếng rồi truyền cho dân sở tại lập đền thờ, lấy ngày 10 tháng Tư năm Bính Ngọ là ngày hóa; ban phong mỹ tự “thượng đẳng tối linh phúc thần”. Triều thần gia phong “từ hoàng chương huệ đại vương”. Triều Gia Long năm 1811 tặng thêm mỹ tự “phu cảm đại vương”. Các triều Nguyễn tiếp theo đều có sắc phong. Hiện tại đình còn lưu giữ 10 bản sắc phong của các triều vua Tự Đức, Thành Thái, Đồng Khánh, Duy Tân cho vị Thành hoàng.
Đình Hà Đỗ (hay còn gọi là đình Hà Đậu) là một tòa kiến trúc gỗ có quy mô bề thế được bảo quản chắc chắn và khá nguyên vẹn, mang phong cách nghệ thuật thời Nguyễn với những đường nét trang trí, chạm khắc cầu kỳ, tinh xảo không kém gì những mảnh chạm khắc ở đền Quán Thánh nổi danh ở đất Thăng Long văn vật; song các đề tài ở đây đậm đà màu sắc dân dã địa phương hơn.
Đình quay hướng Nam, tọa lạc trên gò đất ven làng, nhìn theo thuyết phong thủy có dáng đầu rồng, giếng nước tròn bên trái là mắt rồng. Một sân rộng ba mặt xây tường lửng. Cổng lớn chính giữa bằng hai cột kiểu đồng trụ. Giữa sân dựng trắc môn bằng gạch, che chắn gian trung tâm tiền đường nhằm đề cao thánh nhân. Mái lợp ngói vẩy rồng. Tường hồi xây kiểu bổ trụ, giật tam cấp. Mặt tường hồi chạy gờ nổi song hành, để mộc không trát để phô diễn nét tài hoa của những người thợ ngõa làng quê xưa. Trên dải bờ nóc đắp lưỡng long chầu nguyệt lớn. Đầu kìm đắp “Hồi long” dạng thủy quái makara miệng há rộng ngậm bờ nóc, đuôi xoắn tròn. Rồng trang trí có thân tròn và dài như thân rắn, uốn năm khúc; miệng nhỏ mép sâu, ngậm hạt minh châu; sống lưng có hàng vây răng cưa; thân phủ vẩy sành sứ điểm những dải mây lớn. Chim phượng có thân điểu mập, chân cò cao, mỏ diều hâu, đầu to, cánh xòe như đang múa; đuôi dài mang hình ba bông cúc. Mặt nguyệt tròn, đường kính 30cm, tua mây hình đao lửa; gắn 18 hạt tròn tinh tú; đặt trên đầu “hổ phù ngậm chữ Thọ” gọi là “Long hàm thọ”. Nhờ sự phối hợp giữa đường cong mềm mại của thân rồng, sự chuyển động nhịp nhàng của chân phượng và các tua vây, bờm tóc, lông đuôi của rồng phượng hổ phù, mặt nguyệt làm cho trang trí của đình Hà Đậu như có hồn; sống động trong không gian yên tĩnh. Mặt bằng đình cấu trúc kiểu tiền nhất hậu đinh, gồm 5 gian tiền đường, 3 gian hậu đường và 1 gian hậu cung.
Tòa tiền đường được tôn cao hơn sân khoảng 70cm. Hai bên hiên dựng hai cột kiểu đồng trụ hình chữ nhật vuông. Mặt trước mở cửa gỗ chắc khỏe kiểu “cửa tùng cung khách” quen thuộc. Qua sàn ngưỡng là những bức chạm khắc dân gian vui nhộn đầy duyên dáng, sống động. Bộ mái tiền đường nặng nề với ngót bẩy vạn viên ngói đứng vững trên sáu bộ vì kèo gỗ lim chắc khỏe và hai đường hồi đốc. Khác với một số kiến trúc khác, tường hồi đốc của đình Hà Đậu không đảm đương nhiều chức năng chịu lực mà chủ yếu sử dụng để che chắn cho công trình. Khung chịu lực chính chủ yếu tập trung vào các bộ vì kèo gỗ. Bên trong đình là các cột lực lưỡng. Hệ thống xà thượng, xà hạ, hoành mái nặng nề được để trơn, còn các bộ phận kiến trúc khác đều được chạm khắc tinh vi, cầu kỳ, tiêu biểu cho kiến trúc thời Nguyễn; không chỉ có tác dụng làm đẹp mà như một kênh thông tin ẩn chứa những quan niệm của người xưa về nhân sinh vũ trụ bao gồm rồng, lân, rùa, long mã, cá chép, sen, tùng, trúc, cúc.
Tòa hậu cung là một gian chuôi vồ dựng trên hai vì kèo gỗ và một hồi đốc. Phía sau kèm hai bên sườn nhà xây tường gạch che kín. Tòa hậu đường tôn cao hơn nền nhà tiền đường khoảng 30cm. Bờ hiên bó bằng những phiến đá vuông mài nhẵn. Tòa nhà là một kiến trúc ba gian, là hình ảnh thu nhỏ hơn của tòa tiền đường.
Số lượng đồ thờ nghi trượng ở đình Hà Đỗ còn lại không nhiều lắm nhưng mỗi di vật lại là một tác phẩm nghệ thuật đặc sắc, sơn son thếp vàng rực rỡ mang niên đại thời Nguyễn; bao gồm:
1. Bài vị: 6 chiếc trong đó 3 chiếc mang phong cách nghệ thuật Lê (thế kỷ XVII).
2. Khám thờ: 3 chiếc, bằng gỗ, dáng dấp một ngôi lầu nhỏ; chạm nổi cúc hoa, long phượng múa, chữ thọ và trang trí nhiều đồ án rồng - cả thầy có tới 20 con.
3. Long ngai: 01 chiếc. Tay ngai uốn hình cánh cung, hai bên lắp hình đầu rồng nhìn thẳng.
4. Tượng Nguyễn Hoàng: 01 pho, mới được đặt trong những năm gần đây chất liệu xi măng cát, ngồi trên ngai rồng trong tư thế thiết triều.
5. Y môn: 01 chiếc chạm trổ công phu.
6. Cuốn thư: 01 chiếc; mang hình cuốn sách mở, treo phía trên Y môn; khắc nổi dòng chữ Hán “Thần nhi hóa chi”.
7. Đại tự: 02 chiếc; chữ Hán “Tài trưng đế mộc” và “Thượng đẳng từ”.
8. Câu đối: 02 đôi; nội dung ca ngợi cõi linh và thánh thần.
9. Bia đá: 02 chiếc bia hậu Thành.
10. Kiệu bát cống: 01 chiếc.
11. Bát bửu: 02 bộ.
12. Long đình: 01 chiếc.
Tại đình làng, hằng năm dân làng ghi nhớ ba kỳ lễ: 11/12 âm kỷ niệm ngày sinh, ngày hóa 10/4, ngày khánh hạ (thắng trận) 10, 11/11 âm lịch. Vào những ngày này, ngôi đình Hà Đỗ thật sự là một trung tâm sinh hoạt văn hóa tín ngưỡng của dân làng; thể hiện đạo lý “uống nước nhớ nguồn” cao đẹp của dân tộc. Riêng ngày thắng trận 10, 11/11 âm lịch tổ chức vui chơi hát xướng tưng bừng với nhiều trò vui: đánh cờ người, bịt mắt bắt dê…
Đình Hà Đậu (Hà Đỗ), xã Hồng Phong, huyện An Dương là một công trình kiến trúc nghệ thuật cổ được bảo quản khá nguyên vẹn và chắc chắn; bảo lưu trọn vẹn tiếng nói mĩ thuật tiêu biểu của một giai đoạn lịch sử dân tộc; mặt khác còn là một đài tưởng niệm chỉ dấu chiến công Bạch Đằng lần thứ ba năm 1288.
Xét giá trị của di tích, Bộ Văn hóa - Thông tin đã có Quyết định số 152-QĐ/BTT ngày 25-01-1994 công nhận đình Hà Đậu (Hà Đỗ) xã Hồng Phong, huyện An Hải (An Dương), thành phố Hải Phòng là Di tích Lịch sử - Kiến trúc nghệ thuật.