ĐÌNH, CHÙA TIÊN CẦM
(Di tích Lịch sử cấp thành phố)
Đình, chùa Tiên Cầm thuộc xã An Thái, huyện An Lão, thành phố Hải Phòng, nằm cách trung tâm huyện khoảng 17 km. Đây là công trình kiến trúc văn hóa tâm linh, tín ngưỡng, cổ truyền của người dân địa phương.
Theo “Từ điển bách khoa Hải Phòng”, đình Tiên Cầm thờ 4 vị Thành hoàng: Cao Minh, tên húy là Nguyên; Cống Bùi Anh Nghị, tên húy là Đạt; Thần tiên công chúa Quý Ngọc uyển diệu Ý đức trinh thục Trung Hoa Đại vương, thường gọi là Công chúa Thần Tiên; Mộc Lưu (chưa rõ tên húy). Theo thần tích, Cao Minh và Bùi Anh Nghị quê ở trang Chí Linh và trang Tiên Cầm là hai anh em họ, cùng đỗ thái học sinh thời Trần. Cao Minh giữ chức Nội thị, còn Bùi Anh Nghị giữ chức quân úy. Tháng tám năm Bính Tý, giặc Chiêm Thành đến xâm lược nước ta, vua lệnh cho Cao Minh làm quan tham mưu, Bùi Anh Nghị làm Dực tán quân vụ cùng Trần Tông đi đánh giặc. Thắng trận, Cao Minh, Bùi Anh Nghị được phong lần lượt là Đô úy phủ và Phát vận sứ. Ngoài ra, hai ngài còn xin vua, giúp dân làng không phải đóng sưu thuế nhà nước. Về nhân vật nữ - Quý Ngọc uyển diệu, truyền sử địa phương cho biết, đây chính là công chúa triều Trần. Do không chịu cảnh lộn xộn, bất hòa trong gia tộc, nên Công chúa đã xin đi khai khẩn ruộng đất, lập ra làng Tiên Cầm. Để tỏ lòng biết ơn những người đã có công với dân với nước, làng Tiên Cầm lập đền thờ Thành hoàng.
Theo truyền ngôn của dân làng, đình, chùa Tiên Cầm đã được xây dựng từ rất lâu đời. Đình có cấu trúc chữ đinh, hướng Nam, gồm 5 gian tiền đường và 2 gian chuôi vồ. Người dân địa phương kể lại, đình Tiên Cầm trước đây, vẫn ở vị trí hiện nay, một bên là chùa, một bên là ngôi miếu. Ngôi chùa, cũng giống như ngôi đình, kiến trúc chữ đinh, gồm 3 gian tiền đường và 1 gian hậu cung, mái lợp ngói mũi hài, xung quanh có bờ tường và lũy tre bao bọc. Để quy tụ lòng dân, ngôi chùa thờ Phật được phục dựng lại năm Tự Đức 30 (1878).
Thời kỳ kháng chiến chống Pháp, chùa Tiên Cầm là di tích lịch sử cách mạng của huyện An Lão. Một số nhân chứng ở làng Tiên Cầm xác nhận: chùa là cơ sở bí mật - nơi che chở cán bộ hoạt động cách mạng, trong cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp xâm lược. Năm 1944, đồng chí Mai Côn (cán bộ Việt Minh) về gây dựng cơ sở cách mạng tại chùa. Tiếp đó, đồng chí Đặng Kinh (nguyên Trung tướng - Phó Tổng Tham mưu trưởng Quân đội nhân dân Việt Nam) cùng nhiều anh em cán bộ xã, đã về mở lớp tập huấn quân sự, chính trị cho lực lượng du kích địa phương tại chùa. Đặc biệt, trong suốt thời gian Hải Phòng, Kiến An bị địch tạm chiếm, chùa đã giữ vị trí bàn đạp - nơi tiếp đón, hướng dẫn cán bộ, chiến sĩ ra vùng tự do hoặc vào nội thành. Ngày 20/8/1945, tại đình Tiên Cầm đã diễn ra cuộc mít tinh toàn xã do Việt Minh tổ chức - một sự kiện đáng ghi nhớ của đất nước địa phương. Trong khuôn viên đình, có nhiều hầm hào bí mật, nuôi giấu cán bộ cách mạng, đồng thời là trụ sở liên lạc, hoạt động của Ủy ban kháng chiến. Đối với người dân địa phương, đình, chùa Tiên Cầm, ngoài ý nghĩa quan trọng trong đời sống tâm linh làng xã, thì hai công trình còn là nơi chứng kiến những sự kiện cách mạng trọng đại diễn ra tại quê hương, dưới sự lãnh đạo của Đảng.
Trải qua thời gian, năm tháng, đình, chùa Tiên Cầm còn lưu giữ được một số di vật, cổ vật: Ba pho Tam Thế; tượng AdiĐà, Quan Âm Tổng Tử, lồng tượng Cửu Long, ban thờ, bia…và một số đồ thờ tự khác có niên đại vào thế kỷ 19.
Hàng năm, tại đình vào các ngày 5/10 và 7/12 - ngày sinh, hóa của Cao Minh; ngày 18/8 và 12/11 - ngày sinh, hóa của Bùi Anh Nghị; ngày 10/2 và 5/5 - ngày sinh, hóa của Công chúa Thần tiên, dân làng lại mở hội. Vào những ngày này, mọi người thường tụ hội về đây, cùng nhau sinh hoạt văn hóa tâm linh, ôn lại những truyền thống tốt đẹp của dân làng.
Lễ hội chùa được tổ chức vào các ngày: Giỗ Sư tổ; Lễ Phật đản ngày 8/4 (âm lịch).
Ngày 28 tháng 01 năm 2005, Uỷ ban nhân dân thành phố ra quyết định số 177-QĐ/UBND công nhận đình, chùa Tiên Cầm là Di tích Lịch sử cấp thành phố.