ĐẢO
HÒN DẤU (HÒN DÁU)
(Di tích và Danh Lam Thắng Cảnh cấp quốc gia)
-----
Từ lâu, Đồ Sơn - Hải Phòng đã trở thành
khu nghỉ mát rất nổi tiếng ở phía Bắc Việt Nam với cảnh sắc phong phú của núi
non, biển cả, rừng cây và những bãi cát trải dài. Không chỉ được biết đến với
tư cách là khu nghỉ mát nổi tiếng, vùng đất Đồ Sơn còn chứa đựng những di sản
văn hoá đặc sắc với những di tích và lễ hội mang màu sắc của cư dân miền biển
như đền Bà Đế, tháp Tường Long, chùa Hang, lễ hội chọi trâu, lễ hội đảo Hòn Dấu…
Đảo Hòn Dấu thuộc phường Vạn Hương, quận Đồ
Sơn, thành phố Hải Phòng. Về tên gọi của Đảo Hòn Dấu, theo sách "Đại Nam
nhất thống chí" biên soạn vào thời Nguyễn thì đảo này có tên là đảo Song
Ngư hoặc Cồn Dừa. Còn trong dân gian, theo như cách gọi của cư dân địa phương
thì gọi là đảo Hòn Dấu (thường gọi tắt là đảo Dấu) bởi nó được đánh dấu trên bản
đồ làm mốc cho thuyền bè qua lại qua các luồng lạch cửa biển. Ngoài ra, cũng có
nhiều người gọi là đảo Dáu và theo như giải thích thì do ngôn ngữ địa phương
(hoặc là tên nôm), dấu đọc trệch thành dáu. Mặc dù là một hòn đảo nằm trên biển
Đông, cách đất liền khoảng gần 2km, song đảo Hòn Dấu, quận Đồ Sơn được nhiều
người biết đến bởi nơi đây hiện còn bảo tồn được các di tích phản ánh truyền thống
tín ngưỡng của cư dân miền biển qua ngôi đền thờ Nam Hải thần vương; truyền thống
đấu tranh chống giặc ngoại xâm qua ngọn hải đăng Hòn Dấu thời đánh Mỹ cũng như
một cảnh quan thiên nhiên hầu như còn được bảo tồn nguyên vẹn, chưa hề bị con
người làm biến dạng, tạo thành một danh thắng từ thiên nhiên rất hoang sơ, cổ
kính với hàng ngàn cây đa, cây sỉ và nhiều loại cây cổ thụ có từ cách đây hàng
trăm năm mọc khắp đảo và những bãi đá cổ nhấp nhô bao quanh hầu hết mép nước của
đảo. Do vậy, tên gọi di tích này là: Di tích và danh thắng Đảo Hòn Dấu, phường
Vạn Hương, quận Đồ Sơn, thành phố Hải Phòng.
Di
tích trên đảo Hòn Dấu
(1). Đền thờ Nam Hải Thần Vương
Sau khi tàu cập bến, bước lên đảo, đi chừng
100 m rẽ trái sẽ gặp ngay một ngôi đền khá cổ kính xây bên mép đảo. Ngôi đền
không lớn nhưng ngày đêm nghi ngút khói hương. Theo quan niệm của người Đồ Sơn,
ngôi đền này là một trong những địa điểm linh thiêng nhất, đặc biệt đối với ngư
dân. Mỗi lần đi biển, mọi ngư dân đều không quên ghé tàu thuyền vào đền thắp
hương. Đây là một tập tục vốn có từ rất lâu đời. Đến nay thì đã trở thành một
nét văn hóa gắn liền với yếu tố tâm linh ở vùng Đồ Sơn.
Ngôi đền được xây dựng từ bao giờ, lịch sử
vị thần như thế nào thì hiện chưa thấy có một công trình nghiên cứu khoa học
nào đề cập đến một cách rõ ràng và tường tận. Song qua những câu chuyện còn kể
trong dân gian đã cho biết một vài nét khái quát về ngôi đền này như sau: Vào đời
nhà Trần, một đêm nọ, ngư dân đang đánh cá gần đảo Dấu thì thấy một thi thể nổi
trên biển. Mọi người vớt lên để trên đảo và nhận ra đây là viên võ tướng, mình
mặc giáp trụ, đã bị mất đầu. Mọi người chuẩn bị nghi lễ để hôm sau mai táng.
Nhưng sáng ra, mọi người vô cùng ngạc nhiên khi thấy thì thể vị võ tướng đã được
mối đùn lên lấp kín thành ngôi mộ. Biết là sự lạ, mọi người thắp hương khấn cầu
và xin được sửa sang thêm phần mộ. Những ngày kế đó, người ta thấy vị võ tướng
hiển linh thành ông già, râu tóc bạc phơ, lúc câu cá ở mỏm đá phía đông đảo,
lúc thì dạo chơi nơi bãi cát phía tây. Mọi người khấn vái, cầu xin quý danh,
nhưng ông chỉ cười, gật gù chỉ ra biển. Người dân Đồ Sơn đành gọi cụ là Lão Đảo
Thần Vương và lập đền ngay cạnh mộ để thờ. Vì đảo Hòn Dấu nằm ở phía nam bán đảo
Đồ Sơn lên đền thờ thần đảo được mọi người đặt duệ hiệu là Nam Hải Thần Vương.
Vào Lê sơ, vua Lê ngự giá kinh lý vùng Đồ Sơn. Nghỉ đêm trên đảo Hòn Dấu nằm mơ
thấy một ông già râu tóc bạc trắng, tay cầm cần câu, vai đeo chiếc giỏ đến cạnh
và tự xưng là thần đảo. Hôm sau lên thuyền và kể lại cho những người cùng đi rồi
nói rằng: Nếu là thần đảo thực, hãy cho ta một báo ứng. Vừa dứt lời, một con cá
quẫy mạnh nhảy lên thuyền. Thấy linh nghiệm nhà vua bèn phong cho tước hiệu là
Thần Vương và truyền cho dân địa phương tu sửa đền miếu để phụng thờ.
Đền thờ Nam Hải Thần Vương trên đảo Hòn Dấu
hiện tại có qui mô kiến trúc kiểu chữ đinh, gồm 3 gian tiền tế và 2 gian hậu
cung cùng nhiều đồ thờ được bài trí uy nghiêm. Mặt chính diện đền xây quay hướng
ra biển, tọa lạc trong một không gian có nhiều cây cổ thụ. Đây là kiến trúc mới
được trùng tu, nên trang trí màu sắc, hoa văn đôi chỗ còn chưa phù hợp với một
công trình kiến trúc cổ truyền.
Các di vật phản ánh niên đại xây dựng ngôi
đền còn lại trên của tấm bia đá. Trên bia khắc nổi hình mặt nguyệt có đôi rồng
chầu. Đuôi rồng kéo dài tới thân bia mang phong cách nghệ thuật thời Nguyễn, đầu
thế kỷ XIX và chỉ còn vài chữ có thể đọc được là “Lão Đảo Đại”... Đây là tấm
bia đá ghi lịch sử đền và việc thờ cúng Lão Đảo Đại Thần Vương trên đảo Hòn Dấu.
Trước ban thờ chính điện bài trí một loại đồ thờ khá đặc biệt, đó là một chiếc
giỏ và chiếc cần câu. Đây là những dụng cụ của những người làm nghề đánh bắt thủy
hải sản gắn liền với vị thần được thờ cũng như ước vọng về sự may mắn cho ngư
dân trên đảo.
Người Đồ Sơn và ngư dân làm nghề biển
trong vùng cho rằng vị thần thờ trên đảo Hòn Dấu đã phù trợ cho họ được thuận
buồm xuôi gió, tránh được mọi rủi ro trên biển, khỏe mạnh và dư dật. Vì vậy
hàng năm đã tổ chức lễ hội vào các ngày 8, 9, 10 tháng hai âm lịch để tạ. Buổi
lễ chính thức được bắt đầu vào lúc 11 giờ đêm ngày mồng 9. Vào những ngày hội,
dân trong vùng đến đảo dự rất đông, tạo thành một không gian lễ hội tâm linh đảo
Hòn Dấu rất đặc sắc ở vùng Đồ Sơn. Hoạt động chính của lễ hội chỉ có phần tế của
các cụ già do Ban quản lý di tích tổ chức. Ngoài ra chủ yếu du khách ra đảo rồi
đến đền thắp hương, cầu mong về một cuộc sống bình an, gặp nhiều may mắn.
(2). Ngọn Hải đăng Hòn Dấu
Rời đền thờ Nam Hải Thần Vương, sẽ tiếp tục
cuộc hành trình trên đảo bằng việc đến với ngọn hải đăng Hòn Dấu. Trong số các
ngọn hải đăng thuộc công ty Bảo đảm hàng hải thì hải đăng Hòn Dấu là một trong
những ngọn đèn có lịch sử xây dựng lâu đời nhất.
Thực dân Pháp chiếm đóng Hải Phòng năm
1873, 3 năm sau - năm 1876 xây dựng Cảng Hải Phòng và đến năm 1884 thì ngọn hải
đăng Hòn Dấu Đồ Sơn được khởi công, đến năm 1896 thì hoàn thành. Tháng 6 năm
1898, đèn này mới đi vào hoạt động. Đây là một ngọn hải đăng có vị trí quan trọng
trong việc hướng dẫn tàu thuyền ra vào cảng Hải Phòng. Vì vậy, thực dân Pháp đã
bố trí tại đây một lực lượng mạnh để bảo vệ đảo.
Đầu năm 1950, bộ đội chủ lực Kiến An đã có
trận tập kích đánh phá hải đăng này nhằm không cho tàu thuyền của thực dân Pháp
ra vào cảng Hải Phòng. Hòa bình lập lại, hải đăng Hòn Dấu được khôi phục làm
nhiệm vụ hướng dẫn tàu thuyền của năm châu cập cảng Hải Phòng, đồng thời hướng
dẫn ngư dân làm ăn trên biển. Trong cuộc chiến tranh phá hoại của Mỹ đối với Miền
Bắc, hải đăng Hòn Dấu và Đồ Sơn là một trong những mục tiêu đánh phá của chúng.
Bom từ máy bay thả xuống, pháo từ hạm đội 7 câu vào. Để phong tỏa Hải Phòng, đế
quốc Mỹ đã thả thủy lôi chắn các cửa sông quanh Đồ Sơn và quyết liệt phá cây
đèn biển ở Hòn Dấu. Theo con số thống kê, trong thời gian chiến tranh phá hoại
Miền Bắc, đế quốc Mỹ đã thực hiện 116 trận oanh kích ác liệt, đảo đèn Hòn Dấu
đã trở thành túi đựng bom, đựng đạn. Năm 1967, cây đèn cao 65,8 m Pháp để lại,
đã bị bom Mỹ đánh đổ. Sau đó ta xây dựng cây đèn khác. Đêm đêm ngọn đèn vẫn
nháy sáng làm tín hiệu cho tàu thuyền đi lại. Cán bộ công nhân viên đảo đèn Hòn
Dấu đã từng nêu khẩu hiệu: "Còn đảo, còn người, hải đăng còn nháy
sáng". Cây đèn biển tượng trưng cho sức sống của đảo chưa một ngày ngừng
sáng.
Đảo đèn Hòn Dấu ngày nay đã có một cơ ngơi
bề thế. Tới Hòn Dấu sẽ được leo lên tận pha đèn bằng một cầu thang gỗ xoáy trôn
ốc, ra hành lang tròn lộng gió ngắm biển trời bát ngát. Đặc biệt, ngay dưới
tháp đèn là một bảo tàng của ngành Bảo đảm hàng hải. Với hàng trăm tư liệu, hiện
vật, hình ảnh đang trưng bày tại đây, mọi người sẽ có dịp tìm hiểu về chuyên
ngành bảo đảm hàng hải cũng như một thời oanh liệt chống chiến tranh phá hoại của
đế quốc Mỹ cùng những phần thưởng cao quí mà nhà nước trao tặng cho ngành Bảo đảm
Hàng hải khu vực phía bắc.
Dấu tích xưa cũ nhất còn lại từ thời thực
dân Pháp xây dựng đèn biển là ngôi nhà nghỉ xây từ 1902 đến nay vẫn còn nguyên
vẹn. Đây là một dãy nhà xây gồm 9 gian khá kiên cố, mái lợp ngói tây. Nghỉ tại
những căn phòng trong ngôi nhà, có thể nghe thấy tiếng sóng vỗ ngày đêm.
Danh
thắng đảo Hòn Dấu
Đồ Sơn có một dãy núi chạy dọc theo bán đảo,
các sách địa chí xưa gọi là Cửu Long sơn. Đến đồi Vạn Hoa cách bờ gần 2 km nhô
lên là một ngọn đồi nhỏ, tách biệt với đất liền, đó là đảo Hòn Dấu. Nếu như dãy
núi gồm 9 ngọn chạy dọc theo bán đảo được ví như một con rồng thì Hòn Dấu được
nhìn nhận như một hòn ngọc vờn trước miệng rồng, cảnh sắc thiên nhiên rất kỳ
thú. Toàn bộ diện tích đất đai của đảo rộng gần 14 ha, không có cư dân sống cố
định, làm nhà riêng trên đảo mà chỉ có 3 đơn vị nhà nước làm việc tại đây. Đó
là Hải đăng Hòn Dấu thuộc công ty bảo đảm Hàng hải, Bộ đội Biên phòng và Trạm
khí tượng thủy văn. Các đơn vị này tập trung gần bến tàu lên đảo. Ngay sau khi
rời tầu lên đảo, cảnh sắc thiên nhiên của đảo đã thu hút ngay sự chú ý của mọi
người. Dọc theo con đường lát đá lên đèn Hải đăng là những cây đa cổ thụ có
hàng trăm năm tuổi um tùm xanh tốt. Đến nay, chưa thấy có một nghiên cứu nào về
thảm thực vật trên đảo Hòn Dấu nhưng theo quan sát của nhiều người thì thực vật
trên đảo là rất phong phú, đa dạng. Ngoại trừ khu vực gần cầu cảng, nơi có các
cơ quan nhà nước đóng quân và ngôi đền thờ Nam Hải Thần Vương thường xuyên có
người qua lại, còn các khu vực khác của đảo đều không có đường đi. Muốn thăm toàn
đảo phải đi men theo mép nước xung quanh đảo, đi qua những bãi đá nhấp nhô đã bị
sóng biển bào mòn. Đây cũng chính là nguyên nhân khiến cho thảm thực vật trên đảo
được bảo tồn nguyên vẹn dưới sự quản lý của Bộ đội biên phòng đóng trên đảo. Thảm
thực vật trên đảo Dấu có thể coi là một loại rừng nguyên sinh kiểu như vườn quốc
gia đảo Cát Bà. Mặt khác, trong quan niệm của người dân Đồ Sơn, đảo Hòn Dấu là
một hòn đảo thiêng. Do vậy, không ai nghĩ đến chuyện ra đảo khai thác tài
nguyên trên đảo phục vụ lợi ích cá nhân. Chỉ thỉnh thoảng, một vài người dân có
kiến thức về dược thảo len lỏi dưới tán cây cổ thụ tìm chè dây leo mang về phơi
khô chế biến phục vụ du khách thăm đảo. Về động vật trên đảo, những giống thú lớn
không còn, chỉ còn những giống thú nhỏ và một số khỉ, dê được bộ đội biên phòng
và cán bộ công nhân viên trạm Hải đăng nuôi thả cho sống tự do không phải chuồng
trại.
Giá trị di tích danh thắng đảo Hòn Dấu
Với diện tích gần 13 ha, đảo Hòn Dấu không
phải là một hòn đảo lớn trên khu vực biển đông, vịnh Bắc Bộ, song đảo Hòn Dấu,
quận Đồ Sơn, thành phố Hải Phòng thực sự là một hòn đảo chứa đựng những giá trị
về nhiều mặt.
Về di tích lịch sử văn hóa, với sự hiện diện
của ngôi đền thờ Nam Hải Thần Vương trên đảo đã trở thành hiện thân của đời sống
tinh thần, phong tục tập quán, tín ngưỡng dân gian, lễ hội truyền thống của cư
dân miền sông nước làm nghề đánh bắt thủy hải sản trên biển. Chính yếu tố này,
ngoài giá trị tinh thần động viên người dân trong quá trình lao động sản xuất
còn góp phần nâng cao ý thức trách nhiệm của người dân trong việc gìn giữ, bảo
vệ cảnh quan thiên nhiên của đảo Hòn Dấu.
Về di tích lịch sử kháng chiến, trong cuộc
chiến tranh chống phá hoại của dế quốc Mỹ, đội ngũ cán bộ công nhân viên hải
đăng Hòn Dấu đã thể hiện lòng yêu nước, giữ vững sự hoạt động của ngọn đèn, góp
phần vào thắng lợi cuối cùng cuộc kháng chiến chống đế quốc Mỹ xâm lược. Trong
bối cảnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa đang diễn ra một cách mạnh mẽ như hiện
nay, việc đảo Hòn Dấu còn được gìn giữ một cách nguyên vẹn như hiện nay là một
điều vô cùng qúy giá. Toàn bộ cảnh quan thiên nhiên, rừng cây, thảm thực vật
chưa hề có sự can thiệp của con người. Chính điều đó đã thu hút sự quan tâm của
du khách bốn phương, nơi đây đã thực sự trở thành điểm du lịch văn hóa tâm linh
cũng như nghỉ ngơi thư giản lý tưởng đối với nhiều người bởi sự yên tĩnh hiếm
có giữa biển Đông trập trùng sóng vỗ.
Đồ Sơn là một địa phương có thế mạnh về du
lịch từ thiên nhiên, do vậy, nhiều dự án đang trong quá trình khảo sát, đề nghị
cấp phép đầu tư. Trong đó, đảo Hòn Dấu cũng đang là một địa chỉ hấp dẫn. Vẻ đẹp
và giá trị của một danh thắng là hoàn toàn do thiên nhiên tạo thành. Sự can thiệp
của con người, dù có ý thức cũng sẽ làm phá vỡ những giá trị tự nhiên vốn có của
nó. Nhận thức được điều này, lãnh đạo quận Đồ Sơn đặc biệt coi trọng việc gìn
giữ, bảo vệ tính nguyên trạng của đảo.
Ngày 22 tháng 01 năm 2009, Bộ Văn hóa Thể
thao và Du lịch ra Quyết định số 320-QĐ/BVHTTDL công nhận Đảo Hòn Dấu là Di
tích và Danh Lam Thắng Cảnh cấp quốc gia./.