ĐỀN LONG SƠN
(Di tích Lịch sử cấp thành phố)
Đền Long Sơn (còn gọi là đền Cô Chín Suối Rồng) thuộc phường Ngọc Xuyên hiện nay (vốn là xã Ngọc Tuyền xưa), quận Đồ Sơn, thành phố Hải Phòng, cách trung tâm thành phố khoảng 23,4 km. Đây là công trình kiến trúc, văn hóa tín ngưỡng, nhằm gìn giữ thuần phong mỹ tục của quê hương, tri ân những người có công với dân, với nước.
Đền Long Sơn là công trình được khởi dựng từ rất lâu đời. Ban đầu là một ngôi miếu nhỏ (người dân thường gọi là miếu Cô) được xây dựng từ các chất liệu tự nhiên sẵn có trong địa phương gồm: đá, đất, mái lợp gianh. Tương truyền, đền được dựng từ thời Lý. Đến thời Lê Trung Hưng (thế kỉ 17, 18), thời Nguyễn (thế kỷ 19, 20) được mở rộng và tu sửa khang trang hơn với mái lợp ngói. Điện thờ vào thời gian này được bài trí với ban trên thờ Tam toà Thánh Mẫu; phía dưới, chính giữa thờ cô Chín. Hiện nay, đền Long Sơn thờ Cô Chín và hệ thống các vị thần trong tín ngưỡng thờ tam phủ, tứ phủ (gồm Mẫu Thượng Thiên, Mẫu Địa, Mẫu Thoải, Mẫu Nhạc và ngũ vị Tôn Ông, tam vị Quan Hoàng). Trong đó nhân vật cô Chín là tín ngưỡng thờ chính - thần chủ.
Đồng thời, Đền Long Sơn còn là nơi trình diễn lễ Hầu đồng - Hát văn, một trong những thực hành liên quan đến tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ của người Việt đã được Tổ chức Giáo dục, Khoa học và Văn hoá của Liên hiệp quốc (UNESCO) công nhận là Di sản Văn hoá phi vật thể đại diện của nhân loại ngày 01/12/2016. Lễ Hầu đồng - Hát văn tại Đền Long Sơn luôn được tổ chức chu đáo, bài bản, đúng quy cách, thu hút được đông đảo nhân dân địa phương và du khách gần xa đến tham quan, tham gia. Từ đó, góp phần tăng cường vị trí, vai trò của di tích đối với cộng đồng, làm giàu thêm bức tranh đa dạng văn hóa của địa phương, tăng thêm niềm tự hào và sự tích cực tham gia, đóng góp của cộng đồng trong công tác bảo tồn và phát huy phát huy giá trị của di tích.
Mặc dù mới được trùng tu, tôn tạo vào năm 2007, song đền Long Sơn được xây dựng trên cơ sở kiến trúc truyền thống với nguyên liệu chính là gỗ lim, đền có quy mô kiến trúc thuộc loại trung bình, nhưng nghệ thuật điêu khắc, trang trí trên các cấu kiện kiến trúc đa dạng và mang ảnh hưởng của phong cách nghệ thuật truyền thống đầu thế kỷ 20 khá rõ rệt. Điểm nổi bật của nghệ thuật chạm khắc trên kiến trúc đền Long Sơn là sự đồng điệu không chỉ ở tất cả các thành phần kiến trúc, mà ở cả kỹ thuật chạm khắc và đề thi trang trí. Tất cả đã tạo nên vẻ đẹp, sự uy nghi và linh thiêng của di tích, giúp di tích trở thành ngôi nhà chung, là chốn sinh hoạt văn hoá tinh thần của cộng đồng dân cư địa phương và du khách.
Đền Long Sơn được tọa lạc khu núi Rồng (Long Sơn); đền quay về hướng Bắc, nằm tựa lưng dưới chân núi Rồng - một trong chín ngọn núi của dãy Cửu Long thuộc bán đảo Đồ Sơn. Bên cạnh đền còn có dòng suối Rồng quanh năm nước chảy, một nhánh của suối được bắc ống chảy vào sân đền, vừa làm nguồn nước mát lành cho du khách thập phương sử dụng vừa là nơi “tụ thuý” cho công trình. Phía trước đến có đình Ngọc Xuyên, bên trái đền cách khoảng 0,3 - 0,6 km có Đền Mẫu Ngũ Phương và Chùa tháp Tường Long tạo thành tổng thể cụm di tích tôn giáo - tín ngưỡng của địa phương. Không gian quanh di tích đảm bảo được sự hài hoà, gần gũi giữa kiến trúc tín ngưỡng và khu dân cư.
Đền có bố cục mặt bằng kiểu chữ Đinh (J) gồm toà bái đường và hậu cung. Toà bái đường có mặt bằng hình chữ nhật, gồm ba gian hai chái, kết cấu kiểu chồng diêm hai tầng tám mái. Hậu cung gồm hai gian, xây kiểu tường hồi bít đốc và được nối vuông góc với bái đường tại khoảng giữa, tạo nên mặt bằng chữ Đinh.
Trải qua thăng trầm của lịch sử, đặc biệt là các cuộc kháng chiến giải phóng dân tộc, các công trình tín ngưỡng tâm linh hầu hết đều bị phá hủy. Đền Long Sơn tuy bị thất lạc nhiều đồ thờ tự nhưng vẫn bảo lưu được một số di vật, cổ vật có giá trị lịch sử như: Tượng Cô Chín, cao 1,17m nặng 0,5 tấn, chất liệu đồng và được dát vàng toàn thân; 01 bức Tượng được làm bằng gỗ, có niên đại khoảng thế kỷ 18; khám thờ 01 chiếc; bệ khám làm kiểu sập thờ, chân quỳ, trang trí hổ phù, rồng mây, hoa lá thiêng, long ngai 05 chiếc được làm hoàn toàn bằng chất liệu gỗ, sơn son thếp vàng…
Hàng năm đền tổ chức lễ hội truyền thống vào các ngày: ngày 09/01, 03/3, 20/8, 02/9, 09/9 (âm lịch), trong đó ngày 09/9 là ngày lễ quan trọng của bản đền và được chuẩn bị từ ngày mùng 1 đến ngày mùng 9. Lễ vật dâng Thánh gồm có lễ tam sinh (gà, ngan, lợn), xôi, hoa quả, trâu, rượu, bánh trái...
Ngày 28 tháng 4 năm 2021, Uỷ ban nhân dân thành phố ra Quyết định số 1190-QĐ/UBND của Ủy ban nhân dân thành phố Hải Phòng về công nhận Đền Long Sơn xếp hạng di tích lịch sử cấp thành phố.