ĐỀN ĐỒN RIÊNG
(Di tích Lịch sử cấp thành phố)
Đền Đồn Riêng thuộc xã Hoà Nghĩa, huyện Kiến Thuỵ (nay là phường Hoà Nghĩa, quận Dương Kinh), thành phố Hải Phòng. Ngôi đền nằm cách trung tâm thành phố Hải Phòng khoảng 16,5 km.
Đền Đồn Riêng thờ Hưng Đạo Đại Vương Trần Quốc Tuấn. Trần Quốc Tuấn quê ở làng Tức Mặc, huyện Mỹ Lộc (Nam Hà). Ông sinh năm 1213, mất ngày 20 tháng Tám năm Canh Tý, niên hiệu Hưng Long thứ 8 (tức ngày 03/8/1300) tại Vạn Kiếp, Chí Linh. Ông là con thứ của An Sinh Vương Trần Liễu, cháu gọi vua Thái tổ nhà Trần bằng ông (Trần Cảnh). Năm 1285, quân Nguyên xâm lược nước ta, vua Trần Nhân Tông phong cho ông làm Quốc công Tiết chế, thống lĩnh toàn bộ quân đội nhà Trần. Dưới sự lãnh đạo tài tình của Trần Quốc Tuấn, quân và dân nhà Trần đã đánh tan đội quân của đế quốc Nguyên Mông vô cùng hung hãn, từng tung vó ngựa từ Âu sang Á, phá tan giấc mộng xâm lăng của chúng với nước ta. Ông là một anh hùng dân tộc, một thiên tài quân sự chói lọi, sống mãi với những trang sử hào hùng của dân tộc ta. Sau khi ông mất, Nhân dân ghi nhớ công ơn, lập đền thờ ngay ở Vạn Kiếp (xã Hưng Đạo, Chí Linh, Hải Dương). Tại Hải Phòng, tên tuổi Hưng Đạo Đại vương Trần Quốc Tuấn được trân trọng thờ cúng trang nghiêm tại những nơi ghi dấu chiến công đánh giặc, cứu nước của ông. Đền Đồn Riêng là một trong những nơi thờ tự đó, được lập ngay tại nơi quân doanh của Trần Quốc Tuấn xưa, coi ông như người bảo trợ trong đời sống sản xuất của mình.
Để giữ gìn truyền thống lịch sử của mình, hàng năm địa phương có hai lễ hội quan trọng nhất; đó là ngày hội làng 16/1 âm và ngày giỗ đức Trần Hưng Đạo 20/8 âm lịch. Đó là một tổng thể hoạt động mang nhiều ý nghĩa gồm lễ và hội; có phần linh thiêng và cả phần đời thường; có tính chất giải trí và hàm chứa cả tinh thần thượng võ. Theo truyền thống, trước ngày lễ chính, người dân làm lễ rước kiệu về tề tựu trước ngôi đình ở xóm 4 để làm lễ tế thần, sau đó mới toả về từng điểm dân cư sinh sống. Qua thời gian và chiến tranh, di tích bị huỷ hoại và được Nhân dân và các cấp chính quyền cố gắng gìn giữ, bảo lưu đến ngày nay.
Đền Đồn Riêng toạ lạc chính nơi bãi bồi của sông Riêng lịch sử, giữa cảnh quan ngoạn mục bởi làng xóm, sông nước mây trời rợp bóng cây xanh. Lớp cổng phía tả - hữu xây kiểu hai tầng mái đao cong, nhô giữa lớp tường bao hoa thoáng được phân cách bởi đôi cột trụ chữ nhật khối có đỉnh nóc tạo dáng kiểu đèn lồng chạy hai gờ chỉ.
Qua phần sân đền lát gạch vồ luôn rợp mát bởi bóng cây đa cổ thụ mé tả là bước lên bậc thềm hiên của di tích, xây cất bằng những phiến đá xanh cỡ lớn kích thước 80 x 60 cm. Đền Đồn Riêng cấu trúc kiểu chữ đinh, gồm năm gian tiền đường và ba gian hậu cung. Qua kết cấu của phần nóc mái, cột bẩy hiên, nội thất ngôi đền đã được trùng tu vững chắc kín trên, liền dưới trong sự phối hợp hài hòa, đồng điệu giữa vật liệu gỗ đá truyền thống với cột bê tông vê tròn, đế vuông bát giác. Tất cả đã tạo nên vẻ vững chắc và thức trang trí chủ đạo của kiến trúc gồm những hình hoa lá hoa, long, sư tử, phượng, hàm cuốn thư trong thức tứ linh rồng, mây, hoa lá… tạo vẻ linh thiêng; không xa rời kiến trúc truyền thống của di tích Đồn Riêng. Thời gian trùng tu gần đây nhất vào tháng Một năm 1993. Kiến trúc phần ống muống, hậu cung di tích được tạo bởi ba hàng cột có đường kính 36cm và ba đôi hoành cỡ 20cm x 15cm chạy suốt từ vì tiếp giáp kiến trúc tòa tiền đường tới vì cuối cùng của phần hậu cung ngôi đền. Phần trang trí mỹ thuật ngoài hai mảnh gỗ chạm dưới kẻ nách của chính tòa bái đường đăng đối đề tài tứ linh long, lân, quy, phượng. Cửa võng chạm long và thủng, đề tài lưỡng long chầu nhật. Nóc mái treo bức đại tự trang trí kiểu cuốn thư, nền hoa gấm chữ đề “Tối linh từ”; đại tự treo ở vị trí tiếp theo chữ đề “Trần triều hiển thánh”. Hai gian tiếp theo tính từ phần hậu cung chứa khám tượng Đức Trần Hưng Đạo và hai vị hầu cận: tả là tướng Quân Phạm Ngũ Lão; hữu là Yết Kiêu; bài trí một hương án nhỏ trang trí bằng những thức nghệ thuật quen thuộc rồng, mây, hoa, lá, cỏ thiêng, đặt bát hương nhỏ.
Những di vật đáng quan tâm:
(1) Tượng Đức Trần Hưng Đạo ngự trên ngai rồng, trong tư thế thiết triều, tạc theo lối tròn; có niên đại nghệ thuật thế kỷ XX.
Cùng trong vị trí trang trọng phía trong hậu cung, thấp hơn so với ngai rồng Đức Trần Hưng Đạo là hai vị tượng vốn là những tùy tướng thân cận cùng Vương xông pha trận mạc. Phía tả là Thượng tướng quân Phạm Ngũ Lão; phía hữu là tượng Yết Kiêu. Cả hai pho tượng đều ngồi trên bệ gỗ cao 76cm.
(2) Hai khám gỗ cỡ nhỏ cao 80 cm, ngang 55cm; được đục chạm khá tinh xảo. Theo Nhân dân đây là khám thờ nhị vị vương cô, con gái và con nuôi của Đức Trần Hưng Đạo. Bát hương đá đường kính 35cm, cao 27cm nặng chừng 18kg. Ba chân đế kiểu lá đề cách điệu.
(3) Bộ kiệu bát cống: tập hợp những thanh rồng ghép nối qua khớp bánh chẻ hình trụ tròn với hình tượng rồng chầu linh vị Đức Thánh Trần. Tuy nhiên, bộ kiệu còn thiếu hai thanh to, niên đại nghệ thuật đầu thế kỷ XIX.
(4) Bát bảo - biểu tượng tám thứ quý của người xưa gồm sáu cây và hai tấm biển gỗ sơn son thiếp vàng chữ đề Tĩnh Túc hồi văn.
(5) Hương án tiền: kích thước 162 cm x 88 cm x 108cm, niên đại cuối thế kỷ 19 đầu thế kỷ 20.
(6) Đồ đồng gồm: một bát hương, một bộ đèn nến, một lư đốt trầm, một hòm đựng sắc. Tất cả được bài trí chính giữa hương án tiền
(7) Lộc bình, long đình: Đều có niên đại thời Nguyễn cuối thế kỷ XIX..
(8) Duy nhất di tích còn lưu giữ một bản sắc phong Minh Mệnh năm thứ 6 (1825).
(9) Đại tự câu đối: ba bức đại tự và bốn đôi câu đối.
Đền Đồn Riêng tôn thờ vị anh hùng dân tộc Trần Hưng Đạo còn lưu giữ được dáng vẻ cổ kính qua một số đồ thờ tự, nội dung lịch sử và đặc biệt là cảnh quan thiên nhiên ngoạn mục, cách không xa làng xóm, lại nằm sát tuyến đường du lịch Hải Phòng Đồ Sơn. Với những giá trị của di tích đền Đồn Riêng, xã Hoà Nghĩa, huyện Kiến Thuỵ (nay là phường Hoà Nghĩa, quận Dương Kinh); Uỷ ban nhân dân thành phố Hải Phòng đã công nhận là Di tích Lịch sử cấp thành phố (Quyết định số 177/QĐ-UBND ngày 28/01/2009).