ĐÌNH – CHÙA PHƯƠNG LUNG
(Di tích Lịch sử Văn hóa cấp thành phố)
Đình và chùa Phương Lung là hai công trình kiến trúc do dân làng Phương Lung, xã Hưng Đạo, huyện Kiến Thụy (nay là phường Hưng Đạo, quận Dương Kinh), thành phố Hải Phòng xây dựng nên nhằm đáp ứng nhu cầu tâm linh trong đời sống tinh thần của cộng đồng dân cư làng xã nơi đây. Được xây dựng trên mảnh đất có địa danh làng Phương Lung nên tên gọi phổ thông của cả hai di tích đều mang tên làng; song chỉ có ngôi đình là không thay đổi tên gọi; chùa làng còn mang tên chữ là Hương Linh tự (kết quả khảo sát cho thấy tên gọi này có từ thời Lê, thế kỷ XVIII, đời vua Lê Dụ Tông, niên hiệu Vĩnh Thịnh nguyên niên năm 1705). Cụm di tích nằm cách trung tâm thành phố trên 10km về phía Tây Nam.
Đình Phương Lung: Dấu tích khởi dựng đến nay hầu như không còn. Năm 1973, do bị xuống cấp nghiêm trọng nên ngôi đình đã phải dỡ bỏ hoàn toàn. Bia ký, đồ thờ tự đều bị phân tán và thất truyền. Do vậy, việc xác định niên đại, quy mô kiến trúc cổ của ngôi đình gặp nhiều khó khăn. Theo các cụ cao niên trong làng, ngôi đình mới phục dựng hiện nay có quy mô, phong cách gần giống như ngôi đình xưa. Một số đồ thờ tự, sắc phong, thần tượng đã được rước về đình. Việc tổ chức lễ hội hằng năm lại được khôi phục theo như lệ cũ.
Về nhân vật lịch sử được thờ tại đình Phương Lung, bản thần tích gốc đã thất truyền, nay xác định chủ yếu theo bản khai thần tích, thần sắc năm 1938 lưu tại Viện Thông tin Khoa học xã hội – Hà Nội. Theo đó, đình Phương Lung thờ Cao Sơn tôn thần, tên húy là Hiển, tên chữ là Văn Tràng, quê Bảo Sơn, Trung Quốc, đỗ Tiến sỹ năm Khánh Lịch thứ 6 (đời vua Tống Nhân Tông – 1402-1408) Trung Quốc. Sau ra làm quan, lập được công lao sau khi đi chinh phục các nước Đông Di, Nam Man nên được phong đến chức Thừa tướng. Khi mất, được phong Cao Sơn quốc chủ đại vương. Trung Quốc và các nước lân cận (trong đó có Việt Nam) đều lập miếu thờ. Đình Phương Lung có các ngày lễ hội chính về nhân vật Cao Sơn: Đó là ngày sinh 16 tháng 3 và ngày hóa 12 tháng 10.
Mặc dù được phục dựng lại trong thời gian gần đây nhưng đình Phương Lung vẫn giữ được dáng vẻ một ngôi đình làng Việt Nam với bố cục kiến trúc kiểu chữ đinh truyền thống; gồm 5 gian tiền đường và 1 gian hậu cung, mái lợp ngói ta hai lớp. Đình quay hướng Tây trên một khu đất cạnh đường làng.
Do bị dỡ bỏ từ lâu và mới được phục hồi nên đình Phương Lung không còn lưu giữ được nhiều di vật, cổ vật, đồ thờ tự có giá trị văn hóa, nghệ thuật mà chủ yếu là các đồ thờ mới được mua sắm bày biện tại các nhang án. Các di cật đáng quan tâm tại đình là 2 pho tượng và khám thờ cùng một số đồ thờ khác như bát bửu, nhang án… Di tích cũng còn lưu được 5 bản sắc phong thời Nguyễn phong cho Cao Sơn Tôn thần:
1. Sắc Tự Đức năm thứ 7 -1855 ngày 11 tháng 10.
2. Sắc Tự Đức năm thứ 33 – 1881 ngày 24 tháng 11.
3. Sắc Đồng Khánh thứ 2 -1888 ngày 1 tháng 7.
4. Sắc Duy Tân thứ 3 – 1910 ngày 11 tháng 8.
5. Sắc Khải Định thứ 9 – 1925 ngày 29 tháng 7.
Di tích cũng còn 3 đạo sắc phong cho vị thần Cao Sơn quý phi:
- Sắc Thành Thái nguyên niên ngày 18/11/1889.
- Sắc Duy Tân nhân dịp tấn quang đại lễ ngày 11/8/1907.
- Sắc Khải Định thứ 9 ngày 29/7/1925.
Mọi sinh hoạt văn hóa truyền thống làng Phương Lung đều gắn với nhân vật lịch sử được thờ tại đình. Hàng năm tại di tích có 4 ngày hội chính:
- Ngày sinh Thành hoàng: 16/3.
- Ngày hóa hiển thánh: 12/10.
- Ngày kỳ phúc: tổ chức vào các dịp 9/2 và 4 tháng Chạp hằng năm.
Trong các ngày lễ hội trên, làng đều tổ chức tế, mua sắm lễ vật. Đồ dùng tế lễ đơn giản gồm xôi, gà, rượu, trầu cau, không có gì đặc biệt. Phần hội có hát chèo.
Chùa Phương Lung: Dấu tích cổ xưa nhất nói về lịch sử xây dựng chùa là tấm bia thạch đài trụ khắc năm 1705 thời Hậu Lê, đời vua Lê Dụ Tông, niên hiệu Vĩnh Thịnh nguyên niên. Đáng tiếc là nội dung tấm bia đã bị mờ, sứt nhiều chỗ nên chỉ đọc được niên hiệu của bia và một số nội dung về việc cúng tiến, trùng tu chùa. Như vậy, chùa Phương Lung ít nhất được xây dựng vào khoảng thế kỷ XVIII, thời Lê. Chùa Phương Lung xây hướng Tây Bắc, có quy mô vừa phải. Phía ngoài là cổng tam quan kiêm gác chuông và tường bao quây kín. Sân chùa lát gạch Bát Tràng. Chính giữa sân đắp pho tượng Quan Âm đứng trên tòa sen, sơn màu trắng. Chính giữa bờ nóc mái đắp khung hình chữ nhật với 3 chữ “Hương Linh tự”, phía trên đắp thủng hình bánh xe luân hồi. Hai đầu mái đắp nổi hình thủy quái Macara ngậm bờ nóc chầu vào ô chữ. Mái chùa kết cấu 2 tầng song khoảng cách rất thấp – chỉ 10 cm. Mái đao cong của chùa là kiểu mái đao kép, tạo độ thoải của mái ngắn và chắc.
Cửa chùa chính giữa là ba gian bức bàn. Nhìn chung, từ bên ngoài, chùa Phương Lung đã có những biểu tượng trang trí của đạo Phật khá rõ nét. Tiền đường chùa Phương Lung gồm 5 gian, làm bằng vật liệu hiện đại bê tông, cốt thép song kiến trúc hài hòa, thanh thoát, phù hợp với chốn thờ phụng. Tòa hậu cung là nơi bài trí hệ thống tượng Phật cũng được làm bằng bê tông ở cột cái và các vì xà, chỉ có hoành mái, rui mè bằng gỗ. Hệ thống Phật điện chùa được bài trí theo các lớp bệ từ cao xuống thấp. Ngoài ban thờ Phật ở chùa chính, chùa Phương Lung còn có các ban thờ phụ khác như: Ban thờ các vị tổ sư, thờ mẫu.
Các di vật đáng quan tâm:
Bia đá thạch trụ: cao 1,5 m, rộng 0,24m.
Chuông đồng: kích thước cao 1,2m, đường kính đế 0,55 m, niên đại đúc vào ngày 6/3/ năm Bính Thân (1836), Minh Mạng thứ 17.
Tượng Phật, tượng thờ: Khá phong phú được đặt ở các vị trí khác nhau, phản ánh nội dung thờ tự ở chùa.
Ngoài ra còn các đồ thờ tự khác như: câu đối, nhang án, đại tự, cửa võng, độc bình, bát hương, đèn nến… do nhà chùa mua sắm hoặc khách thập phương cúng tiến.
Lễ hội truyền thống của chùa Phương Lung được tổ chức đơn giản vào ngày 10/2 âm lịch hằng năm. Đây là ngày giỗ vị sư tổ.
Cụm di tích đình – chùa Phương Lung, phường Hưng Đạo, quận Dương Kinh là những di tích cổ có nguồn gốc được xây dựng từ rất lâu đời; dù đã được trùng tu hoàn toàn bằng nguyên vật liệu mới nhưng vẫn bảo tồn được phong cách truyền thống; là những thiết chế văn hóa cổ truyền phản ánh và đáp ứng nhu cầu văn hóa tâm linh, tín ngưỡng của người dân địa phương. Nơi đây đã trở thành nơi sinh hoạt văn hóa truyền thống của làng xã qua nhiều đời.
Căn cứ những giá trị trên, cụm di tích đình – chùa Phương Lung đã được Ủy ban Nhân dân thành phố Hải Phòng công nhận Di tích Lịch sử Văn hóa (Quyết định số 2261/QĐ-UB ngày 19/9/2003).