ĐÌNH NIỆM NGHĨA
(Di
tích Kiến trúc Nghệ thuật cấp Quốc gia)
-----
Cũng giống như nhiều ngôi đình
làng Việt Nam khác, đình Niệm Nghĩa là một công trình kiến trúc nghệ thuật khá
to lớn và đồ sộ, nơi tôn thờ thần hoàng và sinh hoạt văn hoá xã thôn. Niệm
Nghĩa là tên của làng xã đã tạo dựng nên ngôi đình cổ kính và đẹp đẽ này...
Nhân dân quanh vùng thường gọi đình với cái tên trìu mến là đình Niệm, hay là
đình làng Niệm.
Đình Niệm Nghĩa ngày nay, vốn là
đình cũ của làng Vĩnh Niệm xưa, nằm bên sông Lạch Tray (còn có tên gọi là sông
Niệm) gần địa điểm xây dựng cầu hiện nay. Đình Niệm Nghĩa là một trong những
công trình kiến trúc nghệ thuật còn khá nguyên vẹn ở vùng ven đô Hải Phòng và
là một trong những đài tưởng niệm danh tướng Phạm Tử Nghi (Dân gian thường gọi
là Đức Thánh Niệm) trên mảnh đất quê hương ông.
Dựa theo nội dung bản thần phả
phúc thân đình Niệm do dân làng sao lại năm Tự Đức thứ 22 (1863) thì Phạm Tử
Nghi là người xã Vĩnh Niệm, huý là Thành Ông sinh vào thời Hồng Thuận triều Lê
(từ 1509 đến 1515) nhưng không rõ vào năm nào. Tương truyền rằng ông là người rất
khoẻ, sức địch muôn người, có công lớn với quê hương trong việc đắp đê ngăn nước
mặn, "Đào sông dẫn thuỷ nhập điển"... và khi mất rất linh ứng. Khi
ông qua đời dân làng Niệm suy tôn ông làm Thành hoàng và xây dựng nhiều đền đài
để thờ cúng ông rất kính cẩn như đình, miếu, từ và lăng mộ. Dựa trên cơ sở các
di tích tôn thờ Thánh Phạm Tử Nghi này để người xưa phân chia đất đai, quy hoạch
đơn vị hành chính mới. Nhân dân Niệm Nghĩa cũng giống như nhiều vùng làng quê
khác, rất kính trọng vị Thành hoàng bảo hộ làng quê mình. Đức thánh Phạm Tử
Nghi không chỉ là người có công với nước, mà đã có công mở rộng, phát triển
làng xóm Niệm Nghĩa xưa, nay là các làng xã, phố phường Niệm Nghĩa, Đôn Nghĩa,
Nghĩa Xá.
Cũng như nhiều ngôi đình làng biển
khác, đình Niệm Nghĩa cũ được xây dựng trên một địa thế, môi trường thẩm mỹ khá
đẹp. Đình toạ lạc ven sông Lạch Tray. Suốt ngày đêm con nước nhấp nhô theo nhịp
thuỷ triều. Chọn vị trí này để dựng đình, người ta muốn cho công trình có được
khoảng cách biệt cần thiết với xóm làng trần tục và nhờ đó gợi cho lữ khách có
được những cảm giác linh thiêng đầy chất tâm linh của chốn đình chung, nhất là
trong những ngày hội với khói hương ngào ngạt. Những người xây dựng đã rất khéo
léo trong việc lựa chọn địa điểm dựng đình, nó không chỉ thoả mãn nhu cầu “địa
linh” và hướng đình, mà còn thuận lợi về giao thông thuỷ bộ để tập kết nguyên vật
liệu xây dựng công trình “thế kỷ" của làng.
Đình Niệm Nghĩa hiện nay mang
phong cách nghệ thuật kiến trúc đình làng Việt Nam thế kỷ 19. Dòng chữ Hán khắc
chìm trên câu đầu của bộ vì giữa cho biết đình được trùng tu xây dựng năm Tự Đức
thứ 4 (1851). Đình Niệm Nghĩa là một công trình kiến trúc nghệ thuật cổ hoàn
toàn bằng gỗ lim, bố cục hình chữ Công, gồm 5 gian tiến đường, 2 gian nhà cầu (ống
muống) và một gian hai dĩ hậu cung. Nhìn bên ngoài thấy có các vì đốc ván vỉ ruổi,
các mái đao cong ... Và nhìn bên trong có hệ thống cửa gỗ kiểu “bức bàn ngăn
cách với nhà cầu - ống muống".
Trước đình có hồ “Long Trì”
tròn, xung quanh kè đá vôi xám tuy chưa thật phẳng phiu, gồ ghề uốn lượn, chu
vi xấp xỉ 100m. Hồ nước được ví như mắt rồng, là điểm tụ thuỷ, tích phúc cho thế
đất. Hồ soi bóng tam quan với các “cột đồng trụ vuông” sừng sững, mái lầu hai tầng
tám mái rung rinh đáy nước mặt hồ, khi bình minh rạng ngời ở cõi trời đông.
Bộ mái kiến trúc thực sự là một
tác phẩm nghệ thuật trang trí và điêu khắc sống động: 4 mái đao cong đắp rồng
chầu, phượng mớm. Bờ nóc, bờ dải đắp bằng vôi vữa, chính giữa trổ thủng hàng
hoa chanh 4 cánh. Đầu kìm đắp “hổi Long” mang dáng dấp của thuỷ quái Makara, cầu
mưa thuận gió hoà, miệng ngậm bờ dải, đuôi xoắn tròn. Bờ dải là nơi ngự của cặp
lưỡng Long chầu nguyệt. Róng ở đây có thân gầy mảnh, phủ vẩy sành, uốn ba khúc
lớn, đâu ngóc cao. Mặt nguyệt tròn, xung quanh có các đao lửa bay ra do hổ phù
ngậm chữ thọ lớn đội ở phía dưới. Góc mái đắp nghê chấu, hai chân sau đạp lên bờ
dải, hai chân trước dẫm lên mái ngói. Nghê mang đầu rồng dữ tợn, thân phủ vẩy
sành với những cụm mây xoắn đầu lớn, móng chim ưng nhọn sắc. Mái đình ngắn và dốc,
mái lợp kiểu "tàu đao mái lá" hay còn gọi là "tàu thực" và
các đao cong như đang cố nâng bỏng những tàu mái nặng nẻ lợp bằng 8 vạn viên ngói
bong lên rung ring trước gió. Mái ngói đã ngả máu rêu phong càng làm tăng thêm
dáng vẻ cổ kính cho công trình.
Đằng trước tiến đường là một sân
rộng, lát gạch phẳng phiu, chính giữa là một săn tế (cao 15 cm, rộng 3m) và 4
góc có 4 cột tròn để căng phông dù trong ngày tế, hội hè. Đối diện hai bên sân
là cổng xây kiểu hai táng tám mái dẫn ra vườn đình. xưa kia là lối thoát ra
trong những ngày hội đông đúc. Cổng thoát kế bên toà giải vũ hai gian nho nhỏ,
xinh xinh. Giải vũ là những kiến trúc mới xây dựng nhưng do khéo léo trong kỹ
thuật xử lỹ các đấu trụ hồi đốc cùng với mái ngói vẫy rồng cũ kỹ nên khá hoà nhập
với kiến trúc chính.
Bên trái đình là một điện thờ mẫu
nhỏ. Có thể nói, đình Niệm Nghĩa là một tổng thể kiến trúc cân đối, hài hoà, toạ
lạc trên một vùng đất thoáng đãng có hồ đẹp, đồng xanh, sông nước dạt dào.
Hàng năm dân làng làm lễ tế
thành hoành vào dịp kỷ niệm thánh sinh (ngày mồng 2 tháng 2 âm lịch) và ngày
thánh hoá (14 tháng 9 âm lịch). Tế thánh là dịp để dân làng tưởng niệm, nên
công đức và cầu thần phù hộ cho làng được nhân khang vật thịnh, tế lễ, mở hội
đình Niệm Nghĩa đồng thời cũng là hội làng, dân gian quen gọi là vào đám được tổ
chức vào ngày thánh hoá từ 14 đến 18 tháng 9 âm lịch hàng năm. Lễ hội đình làng
cũng là dịp để cộng đồng làng xã được vui chơi, giải trí sau một chu kỳ tất bật
mưu cầu sinh nhai. Ngày ấy tưng bừng nhộn nhịp hẳn lên giữa sự yên tĩnh thường
nhật sau lũy tre xanh làng quê.
Theo lệ cổ, thì ngày 14/9 cả tổng
hợp lễ, ngày hôm sau (15/9) cả huyện hợp tế, các xã thôn có đình miếu ven sông
thì cúng tế riêng. Đặc biệt trong các lễ đảo vũ (thuộc những năm hạn hán kéo
dài) chủ tế thường phải là tri huyện và đồ tế dâng được sắm bằng tiền công quỹ.
Tương truyền rất linh ứng, lễ cầu nào cũng có mưa. Bởi vậy đời Lê Cảnh Trị thứ
8, năm canh tuất (1670) có sắc phong là: “Có công giữ nước, giúp dân, có ơn đức
rất mực đã cất công dấy nghiệp, chức đông dương đông nguyên soái, tóm thâu làm
thiết chế cả mọi dinh thuỷ bộ của hai nước ở khắp nơi, phò mã đô uý, thái uý
thành quốc công, phong là thần Nam Hải linh ứng đại vương".
Hội đình Niệm Nghĩa luôn tuân thủ
nghiêm ngặt trật tự nghi lễ được truyền nguyên xi từ đời này sang đời khác và
giống như ngày hội lễ của nhiều đình làng quanh vùng. Mấy năm gần đây, hội đình
Niệm Nghĩa mới được khôi phục lại. đó là một sinh hoạt văn hoá tinh thần bổ
ích, giúp cho bà con thêm yêu quê hương đất nước, tình làng nghĩa xóm thêm gắn
bó, góp phần giáo dục lòng kính trọng đối với các bậc tiền nhân có công với quê
hương, với dân làng.
Sau những ngày hội làng tưng bừng,
náo nhiệt, dân làng Niệm Nghĩa, xã Vĩnh Niệm lại bước vào lao động sản xuất với
một tâm hồn thanh thản và đã như rũ bỏ được những ưu tư, phiền muộn “dây dưa” từ
năm trước. Hội đình với sự linh ứng của đức thánh trong tâm linh như giúp họ có
sức mạnh và niềm tin vào những ngày tới sẽ làm ăn suôn sẻ hơn, gặp nhiều may mắn
hơn.
Ngày 13 tháng 02 năm 1996, Bộ Văn hóa -
Thông tin ra Quyết định số 310-QĐ/BT công nhận Đình Niệm Nghĩa là Di tích Kiến
trúc Nghệ thuật cấp Quốc gia./.