LĂNG MIẾU ĐÔN NGHĨA
(Di tích kiến trúc nghệ thuật cấp Quốc gia)
-----
Lăng Miếu Đôn Nghĩa (Lăng Phạm Tử Nghi) nằm tại thôn Đôn Nghĩa, xã Vĩnh Niệm, huyện An Hải, nay thuộc địa bàn phường Vĩnh Niệm, Quận Lê Chân, thành phố Hải Phòng, cách trung tâm thành phố khoảng 4,7 km.
Lăng Miếu Đôn Nghĩa thờ Phạm Tử Nghi - một danh tướng kiệt xuất của triều Mạc vào thế kỷ XVI. Phạm Tử Nghi sinh ngày 2 tháng 2 năm Hồng Thuận hiệu của vua Lê Tương Dực (làm vua từ 1509 - 1516) do vậy chưa có năm sinh chính thức của ông, mất ngày 14 tháng 9 năm Lê Quang Hưng (1578). Ông tên húy là Thành, tên chữ là Tử Nghi. Ông là người Vĩnh Niệm, tổng An Dương, huyện An Dương, phủ Kinh Môn, trấn Hải Dương (nay thuộc địa bàn giữa hai phường Nghĩa Xá và Vĩnh Niệm, Quận Lê Chân, thành phố Hải Phòng).
Theo Ngọc phả “Nam Hải Đại vương” và những truyền thuyết lịch sử xung quanh cuộc đời của nhân vật Phạm Tử Nghi. Từ nhỏ ông đã ham mê đọc sách, rèn luyện võ nghệ và đặc biệt là có sức vóc hơn người. Năm 1547, vua Mạc Phúc Hải chết, Mạc Phúc Nguyên lên nối ngôi. Phạm Tử Nghi đã chống lại việc Mạc Phúc Nguyên lên nối ngôi và đứng ra phò giúp Mạc Chính Trung là con thứ hai của Mạc Đăng Dung lên làm vua. Tuy nhiên, các đại thần nhà Mạc không nghe theo Phạm Tử Nghi, vẫn lập Mạc Phúc Nguyên lên làm vua. Phạm Tử Nghi bèn cùng với Mạc Văn Minh là cháu Mạc Đăng Dung đưa Mạc Chính Trung về Hoa Dương, huyện Ngự Thiên (nay thuộc Thái Bình) lập triều đình riêng. Quân nhà Mạc đã nhiều lần tấn công nhưng đều bị Phạm Tử Nghi đánh bại. Tuy nhiên, thời gian sau khi Mạc Kính Điển liên kết cùng với triều đình phương Bắc cùng Tể tướng Lê Bá Ly điều quân thủy bộ đã bánh bại Phạm Tử Nghi. Sau thất bại này, Phạm Tử Nghi đưa Mạc Chính Trung ra chiếm cứ vùng Yên Quảng (Quảng Ninh ngày nay) và đánh cả sang vùng Quảng Đông, Quảng Tây của nhà Minh. Trong bản ngọc phả Nam Hải đại vương sao năm Tự Đức 22 (năm 1869), soạn giả đã mô tả những hoạt động của Tứ dương hầu Phạm Tử Nghi như sau: “… Chiếm cứ Lưỡng Quảng rồi tiến hẳn đến Nam Kinh. Anh hào các nước đều phải bó tay, một trận toàn thắng lại giơ gươm chém cây cột đồng Mã Viện dựng lên thuở trước đến nay vẫn còn vết kiếm”. Phạm Tử Nghi chết là do mắc mưu của nhà Minh, nhà Minh dùng kế sai người bắt cóc mẹ ông và ra điều kiện cho ông phải đầu hàng. Ông bèn xin giảng hòa để tạm bãi binh nhằm cứu mẹ. Nhưng khi ông đến hội ước giảng hòa thì người Minh liền bắt ông. Sau đó quân Minh chém ông, còn xác thì đốt thành tro, rắc cho gió thổi bay.
Phạm Tử Nghi không những là vị tướng, người anh hùng xuất thân từ địa phương, mà còn là người con có nhiều đóng góp cho xóm làng, quê hương. Người con tài giỏi có sức khỏe phi thường này đã có công đắp con đường mang tên Thiên Lôi, đặc biệt hơn con đường đó còn là con đê ngăn nước mặn xâm nhập vào nội đô. Đê dài khoảng 3 dặm (trên 2 km).
Lăng Miếu Đôn Nghĩa chia làm 2 phần là Miếu và Lăng. Phần Miếu là tòa có kiến trúc cổ kiểu chữ Đinh, 5 gian tiền đường, 3 gian cung ngoài, 2 gian vọng cung. Tổng thể nội thất khép kín. Mặt chính quay hướng Nam. Xa có sông Lạch Tray, cầu Niệm. Tòa bái đường 5 gian vốn là đình cũ làng Đôn Nghĩa bị đổ nát, được chuyển về đây. Bái đường 5 gian, 6 vì kèo gỗ, dáng đình cổ đầu thế kỷ 20. Bờ nóc đắp đôi rồng chầu mặt trời, mặt thủy quái đội mặt trời. Hai bên có sư tử vờn cầu, góc đao đắp rồng chầu phượng. 6 vì kèo kết cấu kiểu trụ chồng giá chiêng. Vì 1 và 2 (gian trung tâm) có khung chịu lực đặc biệt với dép gỗ hình thang, trụ tròn, đầu gỗ hình cánh sen. Vì 3 và 4 kết cấu tương tự nhưng không có đầu dư chạm rồng, thay bằng bánh kẻ. Sau tiền đường là 3 gian cung ngoài, 4 vì kèo kiểu “kẻ chồng giá chiêng”. Nối với tiền đường bằng cấu trúc “Tiền kẻ hậu bảy”. Vì 5, 6 được cấu trúc theo lối hậu song, hạ mật. Hậu cung chứa khám, tượng, đồ thờ, ngăn cách với cung ngoài bằng cửa và lối đi. Kiến trúc hậu cung đơn giản.
Về phần lăng, ở ngay phía sau kiến trúc chữ đinh của Miếu, ở khu đất cao ráo, được xây thành hình bát giác, ở giữa 8 gốc đại và cây đa cổ thụ. Chính giữa có bát hương lớn để thắp hương phần mộ (tương truyền là nơi cát táng hòm đá thủ cấp tứ dương hầu Phạm Tử Nghi). Khu vực lăng và cây cổ thụ được coi là thiêng liêng, không ai được vi phạm, chặt phá, làm ô uế.
Hiện tại, Di tích bảo lưu được nhiều di vật, đồ thờ tự quý giá nhờ sự bảo vệ của chính quyền, tộc họ. Cụ thể:
- Hương án tiền: Dài 144, ngang 100, cao 170 (cm), được kê giữa bái đường. Niên đại Nguyễn đầu thế kỷ 20, trang trí tinh xảo, cầu kỳ. Chạm 25 mảng nổi: long mã, hổ phù hàm chữ thọ, long cuốn thủy, sư tử hý cầu, quần long, cúc mãn khai, tứ linh (Long, Ly, Quy, Phượng).
- Bát hương đại men hoa lam: Cao 40, đường kính 30, trang trí lưỡng long chầu nguyệt, thủy ba. Đặt giữa hương án tiền.
- Bát hương đá: Đặt trong cung. Cao 23, đường kính 20. Chân đế 3 cánh lá đề. Thân giật 3 cấp, khắc hoa văn dây leo, cánh sen, long vân khánh hội.
- Long đình: 1 chiếc, niên đại triều Nguyễn cuối thế kỷ 19.
- Chấp kích: 10 thanh (đại đao, côn, chùy, thương, giáo).
- Bát biểu: 10 thanh. Cả hai bộ gác trên giá gỗ.
- Kiệu bát cống: 1 bộ, 8 thanh rồng ghép nối qua khớp bánh chè. Biểu tượng rồng chầu, rồng bay khi rước tượng. Niên đại Nguyễn cuối thế kỷ 19.
- Đại tự: 3 bức, thế cuốn thư mở, luồn đốc kiếm, nền hoa gấm. Nội dung ca ngợi thần: “Lưỡng quốc linh ứng”, “Vạn tuế phúc thần”, “Hiệu nhiên chính khí”.
- Câu đối: 10 đôi (gỗ phẳng, lòng máng), trang trí đẹp, chữ rõ ràng, do tộc họ và du khách cúng tiến.
- Khám thờ - thần tượng: Đặt ở cung cấm. Tượng mới do nghệ nhân Vĩnh Bảo tạc, gỗ, thế tròn, tư thế thiết triều, mặt giận dữ, tay nắm tối hậu thư. Tuân thủ luật tắc tượng cổ.
- Đôi quán tẩy sứ: Cao 135 cm, thức trúc hóa long, sen cúc mãn khai ở bệ. Gian cung ngoài có 2 ban ngai, án phối thờ quan tả hữu, hậu thần niên đại đầu thế kỷ XX.
- Cửa võng chạm thủng: 3 bộ, nghệ thuật phong phú, nét chạm sắc sảo: phù dung con trĩ, lưỡng long chầu nguyệt, tứ linh...
Trải qua nhiều thăng trầm, thay đổi, nhưng người dân Làng Niệm xưa, người dân phường Vĩnh Niệm nay vẫn lưu giữ truyền thống thờ cúng, tổ chức lễ hội để tưởng nhớ đến Đức Thánh Niệm - Phạm Tử Nghi. Nghi lễ được tổ chức vào ngày 2/2 (ngày sinh) và 14/9 (ngày hóa) âm lịch hằng năm. Trước đây lễ hội có đấu vật, chọi gà, đánh cờ, hát nhà trò. Hiện nay lễ hội diễn ra đơn giản, gọn nhẹ, có sự lãnh đạo của chính quyền, đoàn thể. Lễ hội truyền thống chứa đựng không gian văn hóa rộng lớn, liên kết nhiều địa phương có tục thờ Tứ dương hầu Phạm Tử Nghi.
Với những giá trị về văn hóa, lịch sử, truyền thống, Lăng Miếu Đôn Nghĩa được Bộ Văn hóa Thông tin xếp hạng Di tích Kiến trúc nghệ thuật cấp quốc gia theo Quyết định số 08/2001/QĐ-BVHTT, ngày 13/3/2001./.