ĐỀN TÂY SƠN
(Di tích Lịch sử cấp quốc gia)
Đền Tây Sơn thuộc địa bàn phường Trần Thành Ngọ, quận Kiến An, thành phố Hải Phòng. Đây là công trình kiến trúc truyền thống, nơi tưởng niệm công chúa Chiêu Chinh, con gái vua Trần Thánh Tông.
Theo cuốn ngọc phả “Vua bà công chúa Chiêu Chinh” (đời Trần) viết: Năm 1256 Hoàng Thái tử (vua Trần Thánh Tông sau này) thường theo vua cha đi ngắm phong cảnh tại lộ Hải Đông và gặp được người con gái tên Trần Thị Hương, người xóm Đông Sơn, huyện An Lão, châu Kinh Môn, lộ Hải Đông, bèn tâu với vua cho lấy làm vợ thứ 4. Ngày 6 tháng 2 năm 1258 đã hạ sinh một cô công chúa, đặt tên là Trần Thị Hinh- hiệu là công chúa Chiêu Chinh.
Thuở nhỏ, Chiêu Chinh được chú Trần Nhật Duật dạy chữ, Trần Quang Khải dạy võ. Lớn lên công chúa trở thành một người văn võ toàn tài, nổi tiếng là bậc tài nữ ở kinh thành lúc bấy giờ. Khi giặc Nguyên sang xâm lược, Chiêu Chinh xin vua về quê mẹ dựng cờ khởi nghĩa ở vùng Tây Sơn - Kha Lâm (tức Kiến An ngày nay). Đội quân Tây Sơn do công chúa chỉ huy được chiến đấu dưới quyền quốc công tiết chế Hưng Đạo Đại Vương Trần Quốc Tuấn có mặt ở nhiều chiến trường quan trọng và lập công lớn. Được vua Trần Nhân Tông hạ chiếu sắc phong công chúa là Chiêu Chinh Công chúa Đại vương. Về đời tư, công chúa Chiêu Chinh được vua cha gả cho Đỗ Khắc Hàn, hai người chung sống với nhau không được bao lâu thì Đỗ Khắc Hàn hy sinh ở mặt trận Nghệ An. Công chúa một lòng thủ tiết thờ chồng. Sau nhiều năm tham gia trấn ải biên thùy, bà trở về vùng Kha Lâm giúp người dân nơi đây mở mang dân trí, bỏ tiền mua đất, xây dựng làng xóm, khuyên dân làm điều thiện. Đặc biệt là có công trong việc lập chợ bến đò, xây dựng bến thuyền, cầu cống, phát triển sản xuất, xây dựng cuộc sống ấm no cho nhân dân.
Ngày 3 tháng 6 năm Giáp Dần, công chúa Chiêu Chinh mất, thọ 56 tuổi. Nhân dân Kha Lâm làm lễ an táng tại nội tự chùa Kha Lâm. Sau 3 năm đưa hài cốt về lăng Bảo Đức.
Để tưởng nhớ công ơn của công chúa Chiêu Chinh, Nhân dân trong vùng đã lập nhiều đền, miếu thờ cúng, tưởng niệm công đức như đền Kha Lâm quê mẹ, đền Tây Sơn nơi công chúa chiêu quân cứu nước, đền Kiến Vũ ghi nhớ việc công chúa khuyên dân mở mang, lập chợ…
Đền Tây Sơn tọa lạc trên một triền đất cao, thoáng mát, mặt chính hướng Tây Bắc được thiết kế theo kiểu chữ đinh gồm 3 gian tiền, 2 gian ống muống hậu cung. Trước kia, mái đình được lợp ngói mũi hài cổ, tường và hồi trụ được xây bằng đá núi đánh thành tảng. Hồi đốc được xây dựng theo kiểu bổ trụ giật tam cấp. Mái đền không trang trí gì ngoài năm đường chỉ chạy song song theo bờ nóc mái. Nóc mái được trang trí đơn sơ, ngoài 3 trụ đầu hình chữ nhật ở hai đầu đốc và hoa văn chữ triện thoáng sát trên đầu góc tàu lá mái. Năm 1915, ngôi đền được tôn tạo lại.
Một số di vật còn lưu giữ tại di tích không nhiều chủ yếu làm bằng các chất liệu đồng, gỗ, gốm, sứ… như: khám thờ, tượng công chúa Chiêu Chinh, tượng vị anh hùng dân tộc Trần Hưng Đạo, bát hương, chuông đồng, bức đại tự, lộc bình, sắc phong, bia đá…
Cũng như các di tích thờ công chúa Chiêu Chinh khác, hằng năm, Nhân dân nơi đây lấy ngày 6/2 âm lịch làm ngày mở hội chính.
Trải qua thời gian, đền Tây Sơn đã nhiều lần được trùng tu nhưng vẫn giữ được những giá trị văn hóa cổ xưa. Với những giá trị nêu trên, ngày 4/8/1992 Bộ Văn hóa – Thông tin và Thể thao đã ban hành Quyết định số 983/QĐ công nhận đền Tây Sơn là di tích lịch sử cấp quốc gia.