DI TÍCH CHÙA THÁI LAI
(Di tích Lịch sử cấp thành phố)
Chùa Thái Lai (tên chữ còn gọi là Chân Lai Tự, đến năm 1941 đổi thành Phúc Lai tự) là một công trình kiến trúc văn hóa tâm linh thờ Phật của làng Thái Lai, xã Cấp Tiến, huyện Tiên Lãng, thành phố Hải Phòng. Chùa tọa lạc trên một gò đất cao về phía Đông bắc của làng. Chùa cách thị trấn Tiên Lãng khoảng 6 km và cách trung tâm thành phố Hải Phòng khoảng 30 km.
Cấp Tiến là một vùng đất cổ, hình thành cùng quá trình lục địa hóa bãi bồi ven biển. Phỏng đoán khoa học dựa trên các chứng tích của thời đại Hùng Vương cho rằng cách nay 2500 năm, người Việt cổ đã đến khai phá, định cư ở đây. Cùng với quá trình hình thành, dựng làng, lập ấp, quai đê lấn biển, người dân xã Cấp Tiến đã hun đúc nên truyền thống đấu tranh chống giặc ngoại xâm, bảo vệ quê hương, đất nước và truyền thống văn hóa mang đậm nét bản sắc dân tộc. Hệ thống di tích lịch sử, văn hóa trên địa bàn xã, trong đó có di tích chùa Thái Lai là những chứng tích minh chứng điều đó.
Không chỉ dừng ở những giá trị lịch sử - văn hóa vật chất đơn thuần, trong giai đoạn kháng chiến chống thực dân Pháp (1946-1954), tại ngôi chùa Thái Lai còn diễn ra nhiều sự kiện kháng chiến quan trọng của nhân dân địa phương.
Theo truyền ngôn, ngôi chùa được xây dựng từ thời Hậu Lê, trong khoảng từ thế kỷ thứ XVII đến thế kỷ thứ XVIII và thực tế khảo cứu những di tích, cổ vật hiện có tại di tích cũng cho thấy có sự trùng khớp với nhận định này. Hiện tại, ngôi chùa còn lưu giữ được bộ tượng tam thế Phật có niên đại từ thế kỷ thứ XVII và 02 ngôi mộ tháp sư tổ được xây bằng gạch vồ thời Hậu Lê. Mặt khác, còn có tấm bia đá dẹt đề “Chân Lai tự bi ký” có hoa văn mang phong cách thời Hậu Lê do bia mờ không còn đọc được chính xác niên đại. Cũng theo truyền ngôn, chùa xưa là một ngôi cổ tự nổi tiếng trong vùng với quy mô bề thế. Năm 1949 nhà thờ tổ, nhà tăng bị tiêu thổ kháng chiến. Năm 1950, tiếp tục tiêu thổ 5 gian tiền tế, chỉ còn lại 3 gian hậu cung (phật điện). Đến năm 1995, được sự quan tâm của Đảng bộ, chính quyền và nhân dân địa phương, tòa tiền tế được phục dựng, còn nhà thờ tổ mới được xây dựng vài năm nay. Mặc dù trải qua thời gian, sự tàn phá của chiến tranh và thiên nhiên khắc nghiệt song đồ thờ tự tế khí vẫn còn được lưu giữ và bảo vệ khá chu đáo. Bên cạnh hệ thống tượng thờ hầu hết là tượng cổ, được bài trí theo truyền thống; chùa Thái Lai có những hiện vật hiếm thấy ở các ngôi chùa vùng đồng bằng Bắc bộ còn lại đến ngày nay: Đó là một chiếc nhang án làm kiểu ô sa được chạm nổi rất tinh xảo; một chiếc khánh đá rất có giá trị với dòng chữ Hán chạm nổi đề “Chân lai tự khánh”, dưới đề dòng lạc khoản: “Minh Mệnh thập lục niên tuế thứ Ất Mùi, thu nguyệt, cát nhật”. Như vậy, khánh đá được tạo vào năm Minh Mệnh 16 (1835). Ngoài ra còn một số đồ thờ khác nữa.
Trong 9 năm kháng chiến chống thực dân Pháp, dưới sự lãnh đạo của Đảng, Tiên Lãng là mảnh đất chống càn nổi tiếng với những làng du kích, những trận đánh tiêu biểu. Cùng với toàn huyện, xã Cấp Tiến cũng thành lập một trung đội quyết tử nằm trong đại đội tự vệ để phục vụ chiến trường. Nhân dân tích cực đào hào, đắp ụ rào làng chiến đấu, chặn bước tiến của quân địch. Chùa Thái Lai trở thành một trong những địa điểm quan trọng, hậu cung nhà chùa được đào hầm bí mật để nuôi giấu cán bộ và cất giấu tài liệu. Cuối năm 1946, Quân y viện của tỉnh Hải Kiến về đóng tại chùa. Cuối năm 1949-1950, Công binh xưởng của tỉnh đội Kiến An cũng về đóng tại đây. Đầu năm 1950 địch chiếm đóng và đặt bốt tại chùa Thái Lai hơn một tháng, hàng ngày kéo quân đi càn quét các thôn, bắt lính, lập tề. Tỉnh ủy Kiến An và Huyện ủy Tiên Lãng chỉ đạo “kiên quyết bám dân, sống với dân, chết với dân, củng cố giữ vứng cơ sở”; du kích xã cùng bộ đội và nhân dân đã kiên cường chống trả địch bao vây, buộc chúng phải rút khỏi Thái Lai dù phải chịu nhiều tổn thất.
Trận càn Cờ lốt (Claude) tháng 8/1953 giặc Pháp huy động 11 tiểu đoàn quân tinh nhuệ với tài chiến, máy bay, xe lội nước yểm trợ càn đi quét lại liên tục 28 ngày đêm và đã gặp phải sự chống trả quyết liệt, ngoan cường của quân và dân Cấp Tiến nói riêng, huyện Tiên Lãng nói chung, trong đó có dân làng Thái Lai.
Sinh hoạt văn hóa và lễ hội truyền thống tại chùa Thái Lai diễn ra vào các ngày âm lịch hàng năm, cụ thể: Ngoài những ngày sóc, vọng, tại chùa còn tổ chức Lễ Phật đản (từ ngày 08-15/4) và Lễ Vu Lan (ngày 15/7), ngày chạp các vị sư tổ (24/5 và 17/6) hàng năm.
Mặc dù quy mô chùa không còn được bề thế như ngày khởi dựng song chùa Thái Lai vẫn hàm chứa bên trong những giá trị lịch sử, văn hóa, nghệ thuật vô cùng đặc sắc. Hơn thế nữa, không chỉ là một chứng tích lịch sử với những giá trị vật chất được bảo tồn đến hôm nay; mặc dù là một cơ sở tôn giáo đạo Phật song chùa Thái Lai còn là một địa điểm ghi nhận những sự kiện kháng chiến quan trọng của nhân dân địa phương, góp phần vào thắng lợi chung của dân tộc, dưới sự lãnh đạo của Đảng.
Xét giá trị nhiều mặt của di tích, ngày 05/9/2012, Ủy ban nhân dân thành phố Hải Phòng đã có Quyết định số 1445-QĐ/UBND xếp hạng Di tích Chùa Thái Lai, xã Cấp Tiến, huyện Tiên Lãng, thành phố Hải Phòng là Di tích Lịch sử.
--------