DI TÍCH ĐÌNH, MIẾU LÀNG PHÁC XUYÊN
(Di tích Lịch sử cấp thành phố)
Đình, miếu Phác Xuyên được đặt theo địa danh tọa lạc: làng Phác Xuyên, xã Bạch Đằng, huyện Tiên Lãng, thành phố Hải Phòng. Khoảng cách từ trung tâm thành phố đến di tích khoảng 24 km.
Làng Phác Xuyên có một đình, một chùa và bốn miếu. Đến nay chỉ còn lại hai miếu: Miếu Đoài và miếu Bắc.
Theo các bản Thần tích-Thần sắc còn lưu lại, đình, miếu Phác Xuyên thờ năm vị Thành hoàng làng là năm anh em họ Trương ở châu Bố Chánh, huyện Mê Linh đã có công giúp Bà Trưng đánh đuổi giặc Tô Định năm 40 sau Công nguyên. Đó là các vị: Trương Viết Xuân, Trương Viết Hồng, Trương Viết Tế, Trương Viết Hoằng, Trương Viết Lang. Sau khi đại phá quân Tô Định, thu phục toàn bộ đất nước, Bà Trưng Trắc lên làm vua. Được Bà Trưng phong trấn giữ các vùng cửa sông, năm anh em tấu xin được trở quê hương bản quán, bái lạy phần mộ cha mẹ, úy lạo nhân dân. Cả năm anh em hóa cùng một ngày 10/10 (không rõ năm). Nhà vua vô cùng thương xót, phong tước cho 5 ông:
- Phong Ngũ phương Viên tự đại vương, trấn tại cung Trung
- Phong Bạt Hải bến Tiêu Đại vương, trấn tại cung Tây
- Phong Thiên sát Đại đồng Đại vương, trấn tại cung Bắc
- Phong Minh Kha cửa Đầm Đại vương, trấn tại cung Đông
- Phong Lục Lang Đại Vương, trấn tại cung Nam
Nhà vua cho rước sắc chỉ về làng, lại ban tiền cho nhân dân tu lập 5 ngôi miếu để hương hỏa thờ phụng.
Trong thời kỳ kháng chiến chống thực dân Pháp xâm lược, sân đình Phác Xuyên trở thành địa điểm tập luyện của dân quân, du kích. Hưởng ứng Tuần lễ Vàng do Chủ tịch Hồ Chí Minh phát động, cùng với các cơ sở thờ tự khác, đình Phác Xuyên ủng hộ bát nhang đồng và đồ tế khí nặng 50 kg. Từ năm 1950-1953, trong hậu cung đình Phác Xuyên có đào hầm bí mật để nuôi giấu cán bộ, cất giấu tài liệu cách mạng. Trong suốt những năm tháng ngoan cường chống lại nhiều đợt càn quét, cướp bóc, đốt phá tàn bạo của kẻ thù xâm lược; cùng với Nhân dân toàn huyện Tiên Lãng, xã Bạch Đằng, làng Phác Xuyên là rừng chông, bãi mìn, cạm bẫy dày đặc cản phá bước tiến quân thù. Trong khói lửa ngút trời, đình, chùa, miếu Phác Xuyên bị giặc Pháp đốt; gỗ cháy 4,5 ngày đêm mới tàn.
Theo lịch sử Đảng bộ xã Bạch Đằng (1945-1995); đình Phác Xuyên được dựng vào khoảng thế kỷ XIV trên gò đất chợ Quán. Về sau lập thêm 4 ngôi miếu nữa. Đình Cả chuyển về gần chùa, thờ tượng vị Trương Viết Hồng, hiệu phong Ngũ phương viên, tự Đại Vương, trấn tại cung Trung. Đình tọa Quý, hướng Đinh, trên đường cá chép lớn nhất làng, có bố cục chữ Đinh, 5 gian tiền tế, 3 gian hậu cung, vật liệu gỗ lim. Phía trước đình là cánh đồng lúa, bên hữu là chùa làng Phác Xuyên (Thiên Tộ tự); bên tả có giếng mắt rồng. Năm 1954, đình, chùa Phác Xuyên bị giặc Pháp đốt cháy, đến ngày 4/4/2009 mới khôi phục lại tòa hậu cung, năm 2011, khôi phục tòa tiền tế. Nhìn tổng thể, đình Phác Xuyên là công trình kiến trúc mới được xây dựng nhưng bằng tài năng của những người nghệ sỹ dân gian, cách thức trang trí cũng như kiến trúc của ngôi đình mang đậm phong cách cổ truyền đã tạo được điểm nhấn nghệ thuật làm tăng thêm giá trị, gợi vẻ đẹp cổ kính, thanh tịnh cho công trình tâm linh tín ngưỡng giữa thiên nhiên, đất trờ quê hương.
Miếu Phác Xuyên (Giáp Đoài) tọa Tây Bắc, hướng Đông Nam trên đường cá chép, thờ mũ ngài Trương Viết Xuân, phong Bạt Hải bến Tiêu Đại Vương. Trải thời gian, miếu đã được trùng tu năm Duy Tân 2 (1908); đến năm 2013 tiếp tục được tôn tạo to đẹp hơn.
Miếu giáp Bắc tọa Nam, hướng Bắc trên đường cá chép, thờ mũ ngài Trương Viết Tế, hiệu phong Thiên sát đại đồng, trấn tại cung Bắc.
Miếu giáp Đông tọa Bắc, hướng Nam trên đường cá chép nổi lên giữa đầm nước, thờ mũ ngài Trương Viết Hoàng, hiệu phong Minh Kha cửa Đầm Đại vương, trấn tại cung Đông.
Miếu giáp Nam, tọa Càn hướng Tốn, thờ mũ ngài Trương Viết Lang, hiệu phong Lục Lang Đại vương, trấn tại cung Nam.
Miếu Phác Xuyên được làm hoàn toàn bằng đá xanh, để lộ thiên; bao gồm hai hạng mục chính: Thạch bàn (bàn đá) và phần ngai thờ. Đá được đẽo gọt công phu, tỷ mỷ, tạo, ghép lại trong một chỉnh thể đăng đối. Với kỹ thuật tạo hình tinh tế, mỹ thuật hoa văn mang đậm dấu ấn nghệ thuật chạm rồng thời Nguyễn (thế kỷ XIX, XX). Nhìn vào quy mô, miếu Đoài có vẻ khiêm nhường song về kiến trúc nghệ thuật lại khá hoàn mỹ, đạt trình độ tinh tế, hoa văn trang trí sống động, mang đậm dấu ấn nghệ thuật của thời đại sản sinh (đầu thế kỷ XX).
Trải qua năm tháng chiến tranh, đình, miếu Phác Xuyên đã bị hủy hoại cả về kiến trúc công trình lẫn nhiều đồ thờ tự, tế khí, di vật, cổ vật quý có giá trị. Những gì còn lại hôm nay tuy không nhiều nhưng có vai trò quan trọng, chứng minh sự có mặt của đình miếu Phác Xuyên cũng như làm sáng tỏ giá trị lịch sử, văn hoá của vùng đất; trong đó tiêu biểu là:
- Bát hương bằng đá xanh liền khối đế và thân, có niên đại nhà Nguyễn (thế kỷ XIX). Thân bát hương chạm khắc lưỡng long chầu nguyệt, hoa lá dây, văn chữ triện. Đế khắc chữ “Phác Xuyên từ cung tiến” (cung tiến vào đền Phác Xuyên).
- Bát hương gốm Việt Nam niên đại thế kỷ XIX.
- Bia miếu Phác Xuyên chất liệu đá xanh, tạo tác hình dẹt, diềm, bia, trán bia để trơn. Nội dung ghi chép những thiện nam, tín nữ, chức sắc bản xã đóng góp trùng tu miếu. Bia có niên hiệu Duy Tân 2 (1908).
Trong khuôn viên đình, miếu còn lưu giữ được nhiều gạch vồ thời Lê Trung Hưng (thế kỷ XVII, XVIII). Những thành phần kiến trúc này góp phần quan trọng trong việc xác định lịch sử di tích.
Ngoài ra đình, miếu Phác Xuyên còn có hệ thống tượng thờ, bài vị, đồ thờ tự, tế tự, hoành phi, câu đối tuy mới được tạo tác song đã góp phần làm tăng giá trị văn hoá cho công trình tâm linh, tín ngưỡng.
Theo truyền thống, hàng năm làng Phác Xuyên tổ chức nhiều sự lệ, tế tự tại đình trung; trong đó, lễ hội hiện nay được tổ chức vào ngày hóa của 5 vị thần (10/10 âm lịch). Lễ hội diễn ra trong hai ngày 9,10/10. Sáng ngày 10 tổ chức rước kiệu ra hai miếu Giáp Đoài và Giáp Bắc sau đó về đình để hội tế. Trong không gian lễ hội có các trò chơi dân gian truyền thống như: Chọi gà, cờ tướng, đập niêu đất. Trước đây còn có đấu vật, cầu thùm, đu tiên…, nay xu hướng sẽ được khôi phục lại làm phong phú, sinh động thêm đời sống tinh thần cho nhân dân địa phương.
Di tích đình, miếu Phác Xuyên được khởi dựng lâu đời và tồn tại trong đời sống tâm linh của cộng đồng địa phương qua nhiều thế hệ. Trải qua hai cuộc kháng chiến trường kỳ của dân tộc với nhiều mất mát, hư hại nhưng hệ thống di tích vẫn được người dân gìn giữ, trùng tu, tôn tạo với nhiều giá trị văn hoá, lịch sử sâu sắc; xứng đáng là trung tâm sinh hoạt văn hoá, tín ngưỡng, tâm linh; nơi tôn thờ những vị thần có công hộ nước, giúp dân, hộ mệnh cho cộng đồng làng xã. Không gian đình, miếu còn là nơi sinh hoạt văn hoá với nhiều hoạt động vui chơi, giải trí của nhân dân, phát huy thuần phong mỹ tục, tập quán tốt đẹp từ ngàn đời của địa phương.
Với vai trò, ý nghĩa lịch sử và văn hoá như vậy, di tích đình, miếu Phác Xuyên, huyện Tiên Lãng đã được Ủy ban Nhân dân thành phố Hải Phòng xếp hạng Di tích Lịch sử (Quyết định số 3043-QĐ/UBND ngày 10/11/2017)./.