ĐÌNH NGẢI AM
(Di tích lịch sử kháng chiến)
Theo thần tích, đình Ngải Am thờ 4 vị Thành Hoàng:
- Thần Thổ Lệnh: Khi Lê Đại Hành đánh quân Tống (do Hầu Nhân Bảo chỉ huy), từng đến trú tại trang Ngải Am; được thần Thổ Lệnh báo mộng xin theo giúp vua đánh giặc, sau thắng trận được vua phong mỹ tự.
- 3 vị thần: Từ Nhan Đức Hạnh Trinh Thục phu nhân, Hoa Nương Ngọc Thị Trinh Thục phu nhân, Nga Nương Ngọc Bảo Trinh Thục phu nhân là 3 mẹ con, từng mộ quân ở trang Ngải Am giúp Ngô Quyền đánh Kiều Công Tiễn. Khi hóa đều âm phù nhà Trần đánh giặc Ô Mã Nhi trên sông Bạch Đằng. Sau cả ba mẹ con được dân lập đền thờ.
Theo lịch sử địa phương, ngay sau khi nhân dân nổi dậy đánh đổ thực dân Pháp và bọn tay sai, thành lập chính quyền cách mạng lâm thời; đình Ngải Am đã trở thành trụ sở, nơi làm việc đầu tiên của chính quyền xã Ngải Dương, xã Hòa Bình (sáp nhập giữa Ngải Am, Hàm Dương, Lôi Trạch) để lãnh đạo nhân dân địa phương trong thời kỳ đầu kháng chiến chống Pháp. Suốt thời kỳ 1946 đến tháng 12/1947, ngôi đình là địa điểm bình dân học vụ cho cán bộ và nhân dân xã Hòa Bình. Từ năm 1948 đến tháng 12/1949 là nơi đóng quân, huấn luyện của bộ đội tỉnh Kiến An (đại đội 61). Từ tháng 1/1951 đến tháng 12/1951, đình là cơ sở làm việc, hoạt động bí mật của Tỉnh ủy và Ủy ban kháng chiến tỉnh Kiến An. Trong hậu cung đình và ngoài vườn đình lúc đó có nhiều hầm bí mật được đào thông ra tận cánh đồng, có thể tổ chức an toàn các cuộc họp. Cụ thủ đình Nguyễn Văn Thả đã nuôi dưỡng và bảo vệ một số đồng chí cán bộ lãnh đạo kháng chiến ở hầm hậu cung đình Ngải Am.
Từ tháng 1/1952 đến tháng 10/1953 đình Ngải Am là nơi tập trung lực lượng du kích thoát ly của xã Hòa Bình tham gia chiến đấu trong xã, huyện và chi viện lực lượng cho các xã lân cận đánh địch trong trận càn Cờ Lốt tháng 8/1953. Sau đó, cho đến tháng 12/1954 đình là nơi tiếp nhận, điều trị và sơ cứu ban đầu cho các thương, bệnh binh trước khi chuyển về Thái Bình điều trị.
Kháng chiến thành công, đình Ngải Am là địa điểm tiến hành đấu tranh cải cách ruộng đất; sau là nơi hội họp của tổ đổi công, hợp tác xã nông nghiệp.
Trong kháng chiến chống Mỹ, đình lại là nơi chứng kiến các cuộc tiễn đưa con em quê hương lên đường nhập ngũ ra chiến trường đánh giặc và cũng lại là nơi tổ chức lễ truy điệu cho các liệt sỹ đã hy sinh trong các chiến trường. Từ tháng 2/1966 đến tháng 12/1968, đình là nơi xí nghiệp Thảm len Hàng Kênh Hải Phòng về sơ tán, sản xuất. Đặc biệt, từ tháng 1/1969 đến tháng 5/1975 đình là địa điểm chính của đoàn thương binh 151 thuộc Bộ Tư lệnh 350 Hải Phòng; tiếp nhận thương binh từ các mặt trận về điều trị. Đất nước thống nhất, từ tháng 6/1975 đến tháng 6/2003, ngôi đình Ngải Am là cơ sở học tập, giảng dạy của trường cấp I và cấp II xã Hòa Bình.
Đình Ngải Am là nơi sinh hoạt văn hoá truyền thống của làng xã, đồng thời là địa điểm ghi dấu nhiều sự kiện lịch sử từng góp phần làm rạng danh quê hương, là những trang sử vàng có giá trị giáo dục tinh thần yêu nước cho các thế hệ trẻ hôm nay và mai sau. Ngôi đình Ngải Am đã được Ủy ban nhân dân thành phố Hải Phòng xếp hạng Di tích Lịch sử kháng chiến tại Quyết định số 158-QĐ/UBND ngày 27/01/2011.