ĐỀN PHÚ XÁ

ĐỀN PHÚ XÁ

(Di tích Lịch sử - Văn hóa  cấp quốc gia)

Di tích lịch sử - văn hóa Phù Lương, thường được biết đến với tên gọi thân quen là Phú Xá, là một điểm sáng văn hóa và lịch sử, nằm ở phía Đông Nam thành phố Hải Phòng, tại xã Đông Hải, huyện An Hải, thành phố Hải Phòng (nay là phường Đông Hải 1, quận Hải An, thành phố Hải Phòng). Nơi đây không chỉ là một không gian tâm linh linh thiêng mà còn là một chứng nhân sống động, ghi dấu những trang sử hào hùng của dân tộc Việt Nam. Vị trí địa lý của di tích có ý nghĩa quan trọng trong việc kết nối với các di tích và địa điểm lịch sử khác trong khu vực, tạo nên một quần thể di sản văn hóa phong phú và đa dạng.

Đền Phú Xá là nơi thờ phụng Hưng Đạo Đại Vương Trần Quốc Tuấn và Tướng quân lương Bùi Thị Từ Nhiên cùng các bậc tiền nhân có công với dân tộc. Bùi Thị Từ Nhiên quê ở làng Phú Lương, huyện An Dương (nay là phường Đông Hải 1, quận Hải An, thành phố Hải Phòng). Bà kết duyên cùng ông Phạm Phúc Lương, người cùng làng. Hai ông bà sinh sống bằng nghề làm ruộng, cần cù làm ăn. Năm 1288, khi quân đội của Trần Hưng Đạo trên đường hành quân đi đánh giặc Nguyên qua làng, bà đã tự mình và vận động dân làng Phú Lương đóng góp lương thực nuôi quân. Vốn sẵn lòng yêu nước, căm thù giặc,bà tự nguyện xin làm việc nuôi quân phục vụ chiến dịch Bạch Đằng năm 1288. Sau chiến thắng, bà Bùi Thị Từ Nhiên lại cùng dân làng lo việc làm ăn, xây dựng quê hương. Năm 1320, cả vùng quê bà bị thiên tai. Nước lũ tràn ngập làng xóm, nhà cửa, đồng ruộng. Do không thể làm ăn sinh sống được, dân làng Phú Lương phải bỏ nhà cửa, ruộng vườn phiêu bạt đi nơi khác kiếm sống. Một năm sau, dân làng mới trở về làng cũ làm ăn. Vượt qua bao khó khăn do thiên tai gây ra, bà Bùi Thị Từ Nhiên lại vận động bà con dân làng xây dựng lại quê hương và sửa sang đền thờ Trần Hưng Đạo. Lúc đó, ngôi đền mới chỉ được dựng lên bằng tranh nứa nhỏ bé. Sau khi bà Bùi Thị Từ Nhiên mất (1328), dân làng nhớ công lao của bà đã thờ phụ tại đền thờ Trần Hưng Đạo. Đây là những người đã có những đóng góp to lớn trong sự nghiệp xây dựng và bảo vệ đất nước. Việc thờ cúng tại đây thể hiện lòng biết ơn sâu sắc, sự tri ân của hậu thế đối với những người đã đặt nền móng và tạo nên lịch sử vẻ vang của dân tộc.

Theo truyền thuyết dân gian vùng An Hải, ngôi đền Phú Xá được khởi dựng từ thời Hậu Trần, trải qua nhiều lần trùng tu vào các triều đại Lê Trung Hưng, Nguyễn. Hiện chưa rõ chính xác niên đại khởi dựng ban đầu, tuy nhiên một số cấu kiện kiến trúc, câu đối và văn bản tại đền cho thấy ngôi đền từng được tu bổ lớn vào thời Gia Long và Minh Mạng. Di tích Phú Xá trải qua nhiều giai đoạn lịch sử, do đó, niên đại xây dựng và cấu trúc của công trình cũng có những thay đổi và phát triển theo thời gian. Từ những dấu tích ban đầu, từ một ngôi miếu nhỏ đơn sơ, di tích đã được tu sửa, mở rộng và xây dựng thêm các hạng mục để đáp ứng nhu cầu tín ngưỡng và tưởng nhớ ngày càng cao của cộng đồng. Quá trình xây dựng và tu sửa này phản ánh sự quan tâm của các triều đại, chính quyền địa phương và người dân đối với việc bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa, lịch sử của di tích.

Cấu trúc của di tích Phú Xá bao gồm nhiều hạng mục kiến trúc khác nhau, được bố trí một cách hài hòa và trang nghiêm, tạo nên một tổng thể kiến trúc độc đáo và ấn tượng. Các hạng mục chính có thể kể đến như:

- Nhà Tiền tế: Là không gian mở đầu của di tích, nơi diễn ra các hoạt động lễ nghi chung của cộng đồng, là nơi đón tiếp khách thập phương đến dâng hương, tưởng nhớ.

- Hậu cung: Khu vực linh thiêng nhất của di tích, nơi đặt bàn thờ các vị thần và bài vị của những người được thờ cúng, là trung tâm của các hoạt động tín ngưỡng.

- Nhà Thiên hương: Là nơi dâng hương, cầu khấn và kết nối giữa con người và thần linh, thể hiện lòng thành kính và ước nguyện của con người.

Các chi tiết kiến trúc như mái ngói, cột kèo, tường vách, cổng vào, sân vườn... đều được xây dựng và trang trí theo phong cách truyền thống, thể hiện sự tinh tế, tài hoa và óc sáng tạo của những người thợ xây dựng xưa. Các hoa văn, họa tiết trang trí trên các cấu kiện kiến trúc thường mang đậm ý nghĩa văn hóa, lịch sử và tâm linh.

Di tích Phú Xá không chỉ là một công trình kiến trúc tôn giáo, tín ngưỡng mà còn là một di tích lịch sử quan trọng, gắn liền với những sự kiện trọng đại của đất nước, đặc biệt là trong các cuộc kháng chiến chống giặc ngoại xâm. Nơi đây đã chứng kiến những lời thề quyết tâm, những cuộc hội quân sục sôi khí thế, và những chiến công hiển hách của quân và dân ta. Trong đó, nổi bật là giai đoạn chống giặc Nguyên - Mông, một trong những cuộc chiến khốc liệt nhất trong lịch sử Việt Nam. Đền Phú Xá là nơi gắn liền với những sự kiện lịch sử hào hùng, vang dội của quân dân ta, thể hiện tinh thần yêu nước, bất khuất chống giặc ngoại xâm. Đền Phú Xá là nơi hậu thế tưởng niệm Hưng Đạo Vương và tinh thần Hịch tướng sĩ. Hịch tướng sĩ - bài văn nổi tiếng thể hiện tinh thần yêu nước thời Trần – được nhân dân nơi đây gìn giữ như một giá trị văn hóa - tinh thần thiêng liêng. Tuy không có tài liệu chứng minh Hịch tướng sĩ được viết tại Phú Xá, nhưng lòng ngưỡng mộ và tôn thờ Trần Hưng Đạo đã đưa tinh thần của bài hịch trở thành cốt lõi trong các hoạt động lễ hội tại đây.

Di tích Phú Xá lưu giữ một kho tàng hiện vật, di vật phong phú và đa dạng, có giá trị lịch sử, văn hóa và nghệ thuật cao. Các hiện vật, di vật này không chỉ là những chứng tích của quá khứ mà còn là những "nhân chứng sống" giúp chúng ta hiểu rõ hơn về đời sống vật chất, tinh thần, phong tục tập quán, tín ngưỡng của người xưa. Các hiện vật nổi bật, như:

- Đồ đồng: Bao gồm các loại đồ dùng trong sinh hoạt (như nồi, mâm, thau...), đồ tế khí (như lư hương, chân đèn, đỉnh...), vũ khí (như giáo, mác, kiếm...).

- Đồ sứ: Các loại đồ gốm sứ gia dụng (như bát, đĩa, ấm, chén...), đồ trang trí (như bình, lọ, tượng...), đồ thờ cúng (như chân đèn, lư hương...).

- Đồ vải: Y phục, đồ trang trí (như trướng, liễn...).

- Đồ giấy: Sách, văn tự, tranh vẽ, sắc phong, chiếu chỉ...

Ngoài ra, di tích còn lưu giữ nhiều đồ lễ (như kiệu, long ngai, bài vị...), pho tượng (tượng thần, tượng phật...), câu đối, đại tự... mang đậm giá trị nghệ thuật và tâm linh. Các hiện vật, di vật này không chỉ có giá trị về mặt chất liệu mà còn có giá trị về mặt tinh thần, văn hóa, lịch sử. Trong số các hiện vật đang lưu giữ tại đền, nổi bật là tượng đồng Trần Hưng Đạo cao 1,25m, đúc liền khối, tư thế đứng tay cầm kiếm, được cho là chế tác vào cuối thế kỷ XIX. Bên cạnh đó là bức đại tự “Trung nghĩa thiên thu” bằng gỗ mít sơn son thếp vàng, nét chạm hoa văn rồng thời Nguyễn rất đặc trưng.

Tại di tích Phú Xá, các hoạt động hội, lễ tiết được tổ chức thường niên, trở thành một phần không thể thiếu trong đời sống văn hóa, tín ngưỡng của Nhân dân.  Lễ hội chính của Đền Phú Xá được tổ chức hàng năm vào ngày 20 tháng Tám âm lịch, tưởng niệm ngày mất của Đức Thánh Trần Hưng Đạo, với các nghi lễ tế, rước kiệu, biểu diễn múa rối nước, kéo co và các trò chơi dân gian. Đây là dịp để người dân tưởng nhớ công ơn của các bậc tiền nhân, cầu mong những điều tốt lành cho bản thân, gia đình và cộng đồng, đồng thời là cơ hội để giao lưu văn hóa, thắt chặt tình đoàn kết cộng đồng. Các lễ hội thường có các nghi thức trang trọng, mang đậm bản sắc văn hóa truyền thống, như lễ rước kiệu, lễ tế, lễ cầu an... Bên cạnh các nghi lễ, còn có các hoạt động văn hóa, văn nghệ dân gian đặc sắc, như hát chèo, hát xẩm, múa rối nước, các trò chơi dân gian... thu hút đông đảo người dân và du khách thập phương tham gia.

Di tích Phú Xá không chỉ có giá trị về mặt lịch sử, văn hóa mà còn có giá trị nghệ thuật đặc sắc. Kiến trúc của di tích, các hiện vật, di vật được chạm khắc, trang trí tinh xảo, thể hiện tài năng và óc sáng tạo của người xưa. Di tích là một phần quan trọng trong di sản văn hóa của dân tộc, cần được trân trọng, giữ gìn và phát huy giá trị.

Di tích Lịch sử - Văn hóa Đền Phú Xá là một viên ngọc quý trong kho tàng di sản văn hóa của Việt Nam. Nơi đây không chỉ là một địa điểm tâm linh, một công trình kiến trúc nghệ thuật mà còn là một chứng nhân lịch sử, một biểu tượng văn hóa của cộng đồng. Việc bảo tồn và phát huy giá trị di tích Phú Xá là trách nhiệm của mỗi chúng ta, góp phần làm cho di sản văn hóa của dân tộc ngày càng thêm giàu đẹp và trường tồn. Vì vậy, công tác bảo tồn và phát huy giá trị di tích Phú Xá là một nhiệm vụ quan trọng và cần thiết, đòi hỏi sự chung tay góp sức của các cấp chính quyền, các ban ngành chức năng, cộng đồng địa phương và toàn xã hội. Việc bảo tồn không chỉ là giữ gìn nguyên vẹn các hạng mục kiến trúc, hiện vật, di vật mà còn là bảo tồn các giá trị văn hóa phi vật thể như lễ hội, phong tục tập quán liên quan đến di tích.

Ngày 16/11/1988, Bộ Văn hóa – Thông tin và Thể thao đã ra Quyết định số 1288/VHQĐ công nhận Đền Phú Xá là Di tích Lịch sử - Văn hóa cấp quốc gia./.