ĐÌNH HẠ ĐOẠN
(Di tích Lịch sử cấp thành phố)
Đình Hạ Đoạn thuộc phường Đông Hải 2,
quận Hải An, thành phố Hải Phòng. Đây là ngôi đình của cộng đồng dân cư làng Hạ
Đoạn từ xa xưa - nơi dòng họ Ngô và họ
Bùi là những cư dân sớm nhất sinh cơ, lập ấp, biến vùng hoang sơ, nhiều lau
sậy, sú vẹt thành làng mạc trù phú vào khoảng thế kỷ XV, XVI. Với 17 dòng họ cùng nhau sinh sống, phát triển, nhắc đến làng Hạ Đoạn là nhắc
đến cộng đồng làng, xã với những nét sinh
hoạt văn hóa truyền thống phong phú, đặc sắc. Qua nhiều thế hệ, người dân nơi đây vẫn giữ
truyền thống đến đình, chùa, miếu... để thể hiện lòng thành kính ngưỡng vọng,
ghi nhớ công lao của các vị thánh, thần có công với dân, với nước được thờ
phụng tại địa phương. Làng Hạ Đoạn có 1 đình, 1 miếu, 1 chùa
và 1 văn chỉ; các công trình này đã có từ lâu đời, trải qua thăng trầm biến
thiên của thời gian vẫn được gìn giữ và bảo tồn đến ngày nay. Trong đó, đình Hạ
Đoạn là công trình văn hóa tiêu biểu, gắn liền với những sinh hoạt tâm linh,
tín ngưỡng của nhân dân trong và ngoài địa phương.
Đình ra đời, gắn liền với quá trình tồn tại và phát
triển của vùng đất, con người Hạ Đoạn. Đình có lịch sử hình thành lâu đời, là nơi
linh thiêng người dân địa phương tôn thờ Đức vương Ngô Quyền làm Thành hoàng
làng, người đã có những đóng góp to lớn vào tiến trình lịch sử dân tộc với
chiến thắng lịch sử trên sông Bạch Đằng năm 938, đánh bại quân Nam Hán xâm
lược, kết thúc hơn 1000 năm Bắc thuộc, mở ra thời kỳ độc lập lâu dài của dân
tộc Việt Nam. Bên cạnh Đức vương Ngô Quyền, tại đình Hạ Đoạn còn phối thờ các
vị phúc thần Quốc mẫu Đại Càn quốc gia Nam Hải, Nam Hải đại vương Phạm Tử Nghi,
Đông Hải đại vương Đoàn Thượng, Tây quân Đô đốc Triều quận công Vũ Cương Nghị, đây
đều là các vị nhân thần trong lịch sử, lai lịch và ân đức rõ ràng. Các vị đều
có những công lao như linh ứng âm phủ, phò vua giúp nước, vì dân, góp phần mở
mang, phát triển quê hương, vùng đất, tiếng thơm muôn đời; được nhân dân nhiều địa
phương tôn thờ, suy tôn làm phúc thần, được các triều đại phong kiến sắc phong,
ban tặng mỹ tự, duệ hiệu. Tại đình Hạ Đoạn, không gian linh thiêng của cộng đồng
dân cư địa phương, các hoạt động lễ hội, nghi thức tế lễ truyền thống và các
sinh hoạt văn hóa tín ngưỡng, tâm linh vẫn được giữ gìn và phát triển. Đây là
những sinh hoạt có ý nghĩa cao đẹp, nhằm tưởng nhớ, tri ân các bậc Thành hoàng,
phúc thần được thờ tại đình, sống mãi trong tâm thức của người dân địa phương.
Đình Hạ Đoạn tọa lạc không xa trung tâm
thành phố, thuận lợi di chuyển bằng phương tiện đường bộ, nằm ở khu vực gần với
các di tích đẹp và cổ kính như: Miếu Hạ Đoạn, di tích lịch sử - văn hóa Quốc
gia, nơi tôn thờ anh hùng dân tộc Ngô Quyền, được xây dựng theo kiến trúc “tiền
quốc hậu đinh” truyền thống với hệ thống ngai thờ, thần tượng, bài vị, kiệu bát
cống, đồ tể khí được gìn giữ, bảo tồn từ xa xưa, lưu giữ các đạo sắc phong qua
các triều đại cho các vị Thánh, Thần được phụng thờ tại đình, miếu của làng Hạ Đoạn.
Đình Bình Kiều, di tích lịch sử - văn hóa cấp thành phố, nơi tôn thờ Đức vương
Ngô Quyền làm thành hoàng và phối thờ các vị Tiên công lập làng với quy mô kiến
trúc bề thế, là nơi diễn ra các hoạt động văn hóa tín ngưỡng tâm linh đặc sắc
của cộng đồng dân cư địa phương mỗi dịp làng vào đám. Địa danh Đống Cao, Bến Ma
là nơi có liên quan đến việc xây dựng đại bản doanh, kho lương thực, chỉ huy
trận chiến trên sông Bạch Đằng năm 938 của Đức vương Ngô Quyền theo truyền ngôn
của các bậc cao niên. Miếu Đôi - nơi thờ những vị có công với dân, với nước là:
Phò mã triều Mạc, Uy linh đại vương, Tây quân đô đốc phủ, tả Đô đốc, hữu Thiếu
bảo, Triều quận công Vũ Cương Nghị và Nam quân Đô đốc phủ, hữu Đô đốc, tả Thiếu
bảo, Tài quận công Vũ Khắc Phụ.
Theo nội dung chữ Hán Nôm chạm khắc trên
câu đầu: “Cảnh Thịnh bát niên tuế thứ Canh Thân tam nguyệt cốc nhật lương thần
thụ thượng lương”, có nghĩa là ngày lành tháng ba năm Cảnh Thịnh thứ 8 (1799)
dựng thượng lương. Như vậy, Đình Hạ Đoạn được xây dựng vào khoảng thời gian
cuối thế kỷ XVIII, đầu thế kỷ XIX. Đình quay hướng Tây Bắc, là hướng mang lại
vận khí tốt cho nhân dân, có cảnh quan đẹp, không gian thoáng đãng, hài hòa,
gần gũi giữa kiến trúc văn hóa tín ngưỡng và khu dân cư. Tổng thể đình gồm các đơn
nguyên kiến trúc: Nghi môn, đại đình, tường bao, lầu hóa vàng và công trình phụ
trợ.
Đại đình là công trình chính của Đình Hạ
Đoạn, trung tâm của các sinh hoạt văn hóa tin ngưỡng của nhân dân địa phương,
có diện tích 306,35 m². Trước đây, đình Hạ Đoạn có kiến trúc độc đáo, kiểu thức
ván sàn lòng thuyền; dấu tích của kiến trúc này vẫn còn in rõ nét trên các cột
gỗ của bộ khung chịu lực tại đình. Hiện nay, tòa đại đình có bình đồ kiến trúc
chữ Đinh, gồm 5 gian 2 chái tiền tế, 1 gian 2 chái hậu cung. Tiền tế xây kiểu tường
hồi bít đốc, mái làm dạng thức bốn mái, kết cấu chéo đáo tàu góc; lợp ngói mũi
hài. Bở nóc trang trí đề tài “lưỡng long chầu nhật”, hai đầu bờ nóc tạo tác
hình tượng bờ kim, đắp nổi trang trí rồng, phượng, nghê. Nền tiền tế cao hơn
nền sân 0,35 m, thềm hiên 5 gian phía trước dạng bậc tam cấp tạo bậc lên xuống,
được kè bởi những tảng đá xanh nguyên khối, kích thước lớn. Vì nóc tiền tế được
tạo tác Bộ khung chịu lực của tòa tiền tế được dựng hoàn toàn bằng gỗ lim, kết
cấu 8 theo dạng "chồng rường", vì nách theo 2 kiểu “chồng rường"
và "chồng rường trụ trốn". Hai vì nách phía ngoài của gian trung tâm
dạng vì ván mê, chạm khắc đề tài trang trí. Liên kết dọc tiền tế là hệ thống xà
nối các bộ vì với nhau thành hệ khung vững chắc, thân xà bào trơn không trang
trí, hồi bít độc, mái lợp ngói mũi hài. Hệ khung chịu lực của chuôi vỗ gồm 4 vì
gỗ, kiểu 4 Chuôi vỗ đình Hạ Đoạn gồm ba gian, có nền cao hơn tiền tế 0,5 m, xây
tường hừng chân cột. Tính từ trong ra, bộ vì 1 và 2 có vì nóc kiểu "chông
rường giá chiêng", vì nách kiểu “ván mê" không trang trí; bộ vì 3 và
4 có vì nách tạo tác thống nhất theo Liều “chồng rường”. Chạm khắc trang trí
trên các cấu kiện kiến trúc của định Hạ Đoạn thể hiện các để tải truyền thống
như “tứ linh”, rồng, phượng, mây cụm, hoa lá thiêng...
Về không gian và cách bài trí đồ thờ tự,
chính giữa tiền tế đặt hương án công dinh, long đình, hai bên đặt ngựa thờ bằng
gỗ. Ông muống đặt kiệu bát công, hai bên là hạc thờ gỗ, bộ bát biểu. Hậu cung đặt
khám thờ, long ngai thờ các vị thành hoàng. Hiện nay, xung quanh khuôn viên đình
đã xây tường bao bảo vệ, phía trước đại đình có 2 cây đa cổ thụ rợp bóng mát và
lầu hóa vàng; phía sau là công trình phụ trợ. Tổng thể, đình Hạ Đoạn vẫn được
giữ gìn với tình trạng kỹ thuật tốt, hầu hết các cấu kiện còn tương đối nguyên
vẹn, kết cấu liên kết vững chắc theo dạng thức kiến trúc cổ truyền, đảm bảo đáp
ứng được nhu cầu tâm linh, tính ngưỡng, là chốn sinh hoạt văn hỏa tinh thần của
cộng đồng dân cư địa phương nơi di tích tọa lạc.
Trải qua thời gian và những thay đổi của lịch sử, đình
Hạ Đoạn hiện nay vẫn gìn giữ được một số di vật, cổ vật tiêu biểu, đặc sắc;
những hiện vật này gắn liền với đời sống văn hóa tinh thần, sinh hoạt tâm linh
tín ngưỡng của người dân địa phương như: Ngai thờ sơn son thếp vàng, tạo tác
gồm thân và để, chân quỳ dạ cá với thân ngai tạo tác chạm lộng hình tượng rồng
hai bên tay ngai, thân uốn khúc cong tạo vành ngai mang phong cách nghệ thuật
thời Nguyễn đầu thế kỷ XX, kích thước hiện vật cao 92 cm, rộng 48 cm, sâu 36cm.
Kiệu bát cống sơn son thếp vàng, bành kiệu chạm nổi bức bản hai bên tay hình tượng
rồng đuôi lửa, “tứ linh”, mặt hồ phù, chân quỳ; tay đòn, thanh nối tạo tác hình
tượng rồng chi tiết, tỉnh xảo; kích thước của hiện vật cao 177 cm, rộng 239 cm,
dài 391 cm; được tạo tác mới, theo khuôn mẫu của kiệu cổ (thế kỷ XIX - XX );
hiện đang lưu giữ tại miếu Hạ Đoạn. Câu đối phẳng nền đỏ ta, chữ thếp vàng;
chạm khắc sâu lòng; trán và chân tạo tác ô vuông, chạm hoa văn ô trám, nền để
trơn, điểm có các đường gờ chỉ thếp vàng với nội dung: “Dặc lập Đằng Giang
truyền thắng toán/Uy dương Hán khẩu nhiếp hùng phong”; kích thước hiện vật cao
176 cm, rộng 23,5 cm, được tạo tác vào thời Nguyễn đầu thế kỷ XX. Bản chúc sơn
son thếp vàng, mặt bản chúc đặt trên lưng nghê chạm nổi hoa văn “lưỡng long
chầu nhật", sóng nước; diểm chạm hoa văn ô trám; được tạo tác vào thế kỷ
XX, kích thước chiều cao 39 cm, chiều rộng 41 cm, chiều sâu 22 cm.
Hiện nay, Đình Hạ Đoạn vào ngày sóc, ngày vọng, các
bậc cao niên, ban khánh tiết vẫn giữ gìn, thực hiện các nghi thức lễ truyền
thống, cúng lễ cảm tạ ơn đức của các bậc thành hoàng, thánh thần thờ phụng tại đây.
Ngày 4 tháng Giêng, tại đình tổ chức Lễ mừng thọ cho các bậc cao niên tuổi 60,
70, 80, 90, 100.. của làng; có lễ ra đình, rồi ra miếu Hạ Đoạn làm lễ cáo với
thành hoàng, thần linh đã che chở, phù hộ ban cho sức khỏe.Tháng Giêng, ngày 14
đến 16 âm lịch, làng Hạ Đoạn lại vào đám. Nhân dân địa phương ra đình Hạ Đoạn
chuyển các bộ kiệu bát cống, đồ thờ tế khi về miều Hạ Đoạn, tổ chức lễ kỷ niệm
ngày Thánh hóa Đức vương Ngô Quyền và kỷ niệm chiến thắng Bạch Đằng năm 938
trong không khí trang nghiêm, long trọng. Tháng 4 âm lịch, tại đình tổ chức lễ
vào hạ, đây là nghi lễ quan trọng mỗi dịp thần linh được thực hiện trong nhiều
ngày, thu hút đông đảo người dân tham dự. Lễ phẩm được chuẩn bị cẩn trọng, phù
hợp và đảm bảo vếu tố truyền thống. Ngày 13, 14 tháng 9 âm lịch, đình Hạ Đoạn
tổ chức kỷ niệm ngày Thánh hóa Nam Hải đại vương Phạm Tử Nghi, với nghi thức tế
nam quan truyền thống nhằm tưởng nhớ đến "Đức Thánh Niệm”, người đã có
công lao hộ quốc, an dân, được nhân dân phụng thờ.
Ngày 23 tháng 02 năm 2024, Uỷ ban nhân dân thành phố
ra Quyết định số 4825-QĐ/UBND xếp hạng Đình Hạ Đoạn là Di tích lịch sử cấp thành
phố./.