TỪ LƯƠNG XÂM
(Di tích Lịch sử Quốc gia đặc biệt)
-----
Từ
Lương Xâm là một trong 3 “linh từ” linh
thiêng của quận Hải An (Từ Lương Xâm, Phủ Thượng Đoạn, Đền Phú Xá).
Từ Lương Xâm thờ Đức Vương Ngô Quyền, người có công đánh tan quân Nam Hán trên
sông Bạch Đằng năm 938.
Từ Lương Xâm là di tích lịch sử văn hóa có ý nghĩa đặc biệt
đối với Hải Phòng, bởi chứa đựng các nội dung liên quan đến chiến thắng Bạch
Đằng năm 938 của quân dân ta dưới sự lãnh đạo tài giỏi tướng quân Ngô Quyền.
Chiến thắng ấy mở đường để chúng ta đánh tan quân xâm lược Nam Hán, đưa dân tộc
ta đến với một kỷ nguyên độc lập, tự chủ mới xoá đi 1000 năm Bắc thuộc.
Nằm ở phía Đông Bắc phường
Nam Hải, quận Hải An,
thành phố Hải Phòng (xưa
thuộc xã Lương Xâm,
huyện An Dương, phủ Kinh Môn,
trấn Hải Dương), kiến trúc chính quay về hướng
Đông. Theo sử sách để lại, từ Lương Xâm được xây dựng nguy nga từ thời thời
kỳ Lê Trung Hưng (thế kỷ XVII) và
trùng tu lại vào thời Nguyễn (thế kỷ XIX, XX).
Nhìn toàn cảnh, ngôi từ có bố cục kiểu “nội công, ngoại
quốc” liên hoàn khép kín. Tức là vào cửa chính, ra cửa chính. Toạ lạc trên khu
đất rộng, cao ráo, có nhiều cây cổ thụ, trên nền bản doanh và kho lương của Ngô
Quyền chống giặc Nam Hán năm xưa. Việc đóng quân tại khu vực Lương Xâm mà Ngô
Quyền nhiều lần về đây chỉ huy tác chiến được thần phả của các đình, đền thờ
ông ở vùng Đông Bắc này đề cập đến.
Không chỉ kiến trúc, những cổ vật trong từ mỗi khi chiêm ngưỡng
sẽ mang lại cho du khách những cảm giác khác lạ. Trong Từ Lương Xâm hiện còn
lưu giữ 3 chiếc cọc Bạch Đằng là chứng tích của trận Bạch Đằng năm 938, 25 đạo
sắc chính và hơn 20 sắc phong được sao lại có niên đại năm 1522 đến năm 1924.
Trong các sắc phong đó, nhiều triều đại suy tôn Đức Vương Ngô Quyền là “Tối
linh thượng đẳng thần”, “Thượng đẳng tối linh đại vương”, “Ngô Vương Thiên tử”
và nhiều di vật, cổ vật, bia đá, các đồ thờ tự, cùng các kết cấu
kiến trúc chạm khắc mang phong cách nghệ thuật thời kỳ Lê Trung hưng (thế kỷ
XVII) và thời nhà Nguyễn (thế kỷ XIX, XX) là minh chứng rõ nét cho lịch
sử tồn tại và phát triển của Di tích qua nhiều thế kỷ.
Bên cạnh lịch sử lâu đời và kiến trúc độc đáo thì lễ hội Từ
Lương Xâm được tổ chức từ ngày 16 đến 18 tháng giêng hàng năm kỷ niệm chiến
thắng Bạch Đằng và ngày mất của Đức Vương Ngô Quyền là tập hợp các tập quán xã
hội và tín ngưỡng, các tri thức dân gian. Điều này được thực hiện từ xưa kia,
sau khi đã tiến hành nghi thức quốc lễ tại Từ Lương Xâm thì đến lượt các tổng,
các làng xã xung quanh tổ chức tế lễ Ngô Vương; về cấp độ, việc tế lễ Ngô Quyền
do 3 cấp tiến hành: của nhà nước (thời Ngô, Đinh, Tiền Lê, Lý, Trần) sau
này do hàng huyện đảm nhiệm, của hàng tổng và của dân làng sở tại.
Trong lễ hội Từ Lương Xâm, cuộc hành lễ của hàng chục làng
xã rước kiệu từ đình làng mình tới chầu đã tạo nên sự xúc động tâm linh hướng
về cội nguồn mạnh mẽ. Tất cả các kiệu đều đặt ở khu đất
rộng trước cửa Linh Từ Lương Xâm để chấm giải. Kiệu nào nhất thì lần sau được
vinh dự thay mặt cả đoàn kiệu đứng dâng lễ Thánh Vương trước long
sàng. Nghi thức tế lễ Ngô Vương ở Từ Lương Xâm khá đặc biệt, lễ phẩm phải
có một bò, một lợn, một dê mổ tế sống (cỗ thái lao), tế xong đem số thịt
đó làm cỗ ăn tại đền và chia cho dân đinh; vào những năm “phong đăng hòa cốc” ở
Từ Lương Xâm còn có lệ hợp tế hàng huyện, hợp tế hàng tổng.
Trong lễ hội có nhiều tiết mục văn nghệ, biểu diễn ca múa
nhạc dân tộc tái hiện lại chiến thắng Bạch Đằng, các trò chơi dân gian: bịt mắt
đập niêu, bịt mắt bắt dê, đu xuân, cờ tướng, cờ người, tổ chức giải bóng đá,
bóng chuyền… cùng các trò chơi dân gian. Lễ
hội không chỉ là điểm đến văn hóa đặc sắc của cộng đồng dân cư; giáo dục, khơi
dậy niềm tự hào dân tộc, các giá trị văn hóa, lịch sử truyền thống trong các tầng
lớp Nhân dân, mà còn là dịp để mọi người cùng thể hiện sự cảm phục, tri ân những
ân đức, công lao to lớn của cha ông ta trong công cuộc xây dựng và bảo vệ Tổ quốc,
cũng như góp phần phát huy những giá trị của di sản trong phát triển văn hóa,
du lịch tại địa phương.
Với tất cả giá trị và ý nghĩa đó, ngày 12/12/1986, Từ Lương
Xâm được Bộ Văn hoá, Thể thao và Du lịch xếp hạng di tích lịch sử cấp Quốc gia
và gần đây nhất, ngày 17/1/2025, Thủ tướng Chính phủ đã có Quyết định số
152/QĐ-TTg công nhận khu di tích Từ Lương Xâm là Di tích Lịch sử Quốc gia đặc
biệt. Từ
Lương Xâm không chỉ là nơi thờ phụng tưởng nhớ ân đức của Đức Vương Ngô Quyền,
mà còn là sự tri ân, niềm tự hào, điểm đến văn hoá đặc sắc của người dân Hải
Phòng nói riêng và cả nước nói chung./.