DI
TÍCH CHÙA VẼ
(Di tích Kiến trúc –
Nghệ thuật cấp Quốc gia)
-----
1. Khái quát về địa
điểm di tích: Chùa Vẽ, có tên gọi
là Hoa Linh Tự, tọa lạc tại làng
Đoạn Xá, xã Đông Hải, huyện An
Hải, thành phố Hải Phòng. Đây là một trong những ngôi chùa cổ kính và tiêu biểu
bậc nhất ở khu vực phía Đông thành phố – nơi tiếp giáp với cửa biển Cửa Cấm.
Địa thế này không chỉ thuận lợi cho giao thương thủy bộ, mà còn có giá trị phòng
thủ chiến lược qua các thời kỳ lịch sử.
Khu vực Đoạn Xá gắn
bó mật thiết với tiến trình mở đất và giữ đất của cư dân Hải Phòng, là nơi quy
tụ các giá trị văn hóa tâm linh, gắn với những sự kiện lịch sử trọng đại, tiêu
biểu là các trận chiến trên sông Bạch Đằng lừng lẫy. Ngôi chùa này vì thế không
đơn thuần là công trình kiến trúc tôn giáo, mà còn là biểu tượng tinh thần cộng
đồng.
2. Chùa
Vẽ là nơi thờ Phật – tiêu biểu cho tư tưởng từ bi, giác
ngộ của Phật giáo Đại thừa truyền thống. Ngoài Tam bảo (Phật Tổ, Phật Pháp,
Phật Tăng), chùa còn là nơi tưởng niệm các
vị anh hùng dân tộc như Ngô
Quyền, Trần Hưng Đạo –
những người gắn liền với chiến thắng Bạch Đằng, biểu tượng của tinh thần độc
lập dân tộc. Đặc biệt, trong chùa còn phối thờ Đức Thánh Trần, Mẫu Liễu
Hạnh, Đức Ông, Thánh Hiền, thể hiện sự dung hòa giữa
tín ngưỡng Phật giáo và tín ngưỡng dân gian Việt Nam.
3. Niên đại và cấu
trúc của công trình: Theo truyền thuyết dân gian và tư liệu
văn bia (bia đá dựng năm 1703), chùa Vẽ có nguồn gốc từ thời nhà Trần, gắn với
sự phát triển của Thiền phái Trúc Lâm. Tuy chưa có tài liệu xác minh niên đại
khởi dựng chính thức từ thế kỷ XIII, nhưng nhiều dấu tích cho thấy ngôi chùa có
lịch sử lâu đời, ít nhất từ thời Lê Trung Hưng trở lại đây. Trong các tài liệu cổ, chùa Vẽ được
nhắc đến như một trung tâm Phật giáo vùng duyên hải, từng được các thiền sư sử
dụng làm nơi truyền giảng giáo lý. Chùa từng trải qua nhiều lần trùng tu, đặc
biệt là các năm 1703 (thời Lê), 1887 (thời Nguyễn), và lần đại trùng tu năm
1930. Mỗi giai đoạn trùng tu đều có để lại dấu tích trên bia đá, hoành phi và
kiến trúc nội tự.
Cấu trúc tổng thể chùa gồm nhiều hạng
mục: Tam quan, tiền
đường, thượng điện, hậu cung, nhà tổ, gác chuông, vườn tháp và sân lễ hội. Toàn
bộ công trình tọa lạc trên khu đất rộng hàng nghìn mét vuông, hướng Đông Nam, lưng tựa núi nhỏ, mặt hướng
sông, hội đủ yếu tố “tọa sơn vọng thủy”. Kết cấu chi tiết: Các gian chính được kết cấu theo hình
chữ Công, đặc trưng của kiến trúc chùa cổ Bắc Bộ. Mái chùa lợp ngói mũi hài cổ,
hệ thống kèo gỗ kiểu chồng rường giá chiêng, hoa văn rồng, mây, sen, tứ linh
được chạm khắc tỉ mỉ. Tiền đường gồm 5 gian, mái lợp ngói mũi hài, hai tầng tám mái, đầu đao cong vút, hai bên có đôi rồng chầu mặt
nguyệt. Kết cấu gỗ lim, hệ thống cột cái – cột quân chạm khắc hình rồng mây, hoa văn tứ linh, tứ quý.
Thượng
điện nối liền hậu cung, đặt tượng
Tam Thế Phật và tượng Phật A Di
Đà, Phật Quan Âm Thiên Thủ Thiên
Nhãn, Phật Thích Ca, cùng
hệ thống tượng Hộ Pháp, Thập Điện Diêm Vương và Tứ Đại Thiên Vương. Nhà
tổ nằm bên phải chính điện, nơi an trí tượng Tổ Bồ Đề Đạt Ma, Lục
Tổ Huệ Năng, Thiền sư Trúc Lâm.
Vườn
tháp phía sau nhà tổ là nơi an táng xá lợi chư tăng từng trụ trì tại chùa, được dựng bằng đá xanh,
khắc chữ Hán cổ.
4. Sự kiện gắn liền
với lịch sử di tích: Chùa
Vẽ gắn liền với sự hình thành và phát triển của làng Đoạn Xá - một điểm tưởng
niệm chiến thắng Bạch Đằng năm 938. Nhiều tư liệu dân gian tại vùng
Đoạn Xá cho biết, khu vực chùa Vẽ từng nằm gần địa điểm tập kết lực lượng trong
các chiến dịch trên sông Bạch Đằng. Tuy nhiên, hiện chưa có tư liệu chính sử
xác minh rõ vai trò trực tiếp của chùa trong các trận đánh này.
Ngoài vai trò là
trung tâm tín ngưỡng, trong thời kỳ kháng chiến chống Pháp (1946–1954), chùa Vẽ
là địa điểm liên lạc bí mật, nơi tổ chức hội họp, cất giữ tài liệu in ấn. Nhiều
cán bộ như đồng chí Nguyễn Văn Tiêu, Trần Văn Hợi đã từng trú ẩn tại đây để chỉ
đạo phong trào cách mạng ở vùng ven đô. Những di vật thời kỳ này, hiện được lưu
giữ tại Bảo tàng Hải Phòng. Năm 1950, chùa từng bị thực dân Pháp lùng sục, phá
hủy một phần hậu cung và chuông đồng. Nhân dân địa phương đã bí mật chuyển các
tượng Phật và tài liệu ra khỏi chùa để bảo vệ di tích.
5. Hiện vật, di vật
còn lại: Hiện nay, chùa còn
bảo lưu được nhiều hiện vật quý giá, tiêu biểu cho nghệ thuật tôn giáo Việt
Nam:
(i). Tượng
Phật bằng gỗ:
Bộ tượng Phật gồm hơn 30 pho tượng, có
tượng A Di Đà, Thích Ca Mâu Ni, Quan Âm Chuẩn Đề, Địa Tạng Vương, Hộ Pháp, Thập
Điện Diêm Vương, tạo hình tinh xảo, dáng vẻ sống động, phủ sơn son thếp
vàng, kiểu dáng truyền thống thời Nguyễn.
(ii). Bàn
thờ, khám thờ, cửa võng:
Bàn thờ Tam Bảo gồm ba gian, lắp đặt
đồng bộ, tượng Tam Thế biểu trưng cho quá khứ, hiện tại và vị lai, tạc bằng gỗ
mít, thếp vàng. Khám thờ bằng gỗ lim, chạm khắc họa tiết rồng chầu, long
vân, tứ quý, hoa sen. Cửa võng, ngai
thờ, lư hương bằng gỗ chạm khắc hoa văn song long, tứ quý, được thiết kế
cầu kỳ, chia tầng lớp thể hiện không gian tôn nghiêm.
(iii). Hoành
phi, câu đối:
Nội dung ca ngợi công đức Phật Tổ và các anh hùng dân tộc, ca ngợi đạo lý và lòng yêu nước, tiêu
biểu có câu: “Chính đạo trường tồn truyền hậu thế / Linh sơn tuệ chiếu độ nhân
sinh”.
(iv). Chuông
đồng: Chuông đồng đúc năm 1887, cao 1,2m, hoa văn long vân, âm vang trầm hùng;
Chuông đúc năm 1932, cao 1,2m, đường kính 0,8m, hoa văn khắc nổi rồng
chầu, văn triện. Gác chuông cổ, sàn gỗ
lim, trống lớn bằng da trâu.
(v). Bia đá khắc chữ Hán – Nôm: Bia đá dựng năm Chính Hòa thứ 24 (1703), khắc chữ Hán, ghi rõ công lao
người sáng lập và các lần trùng tu qua các triều đại.
(vi). Vườn
tháp mộ tổ sư:
Ở phía sau chùa có các 5 tháp mộ đá cao
1,5–2m, hình trụ bát giác, ghi danh pháp hiệu các vị sư trụ trì từ thế kỷ XVIII trở lại đây.
Các hiện vật không chỉ có giá trị thẩm mỹ mà còn là minh chứng sống động
về lịch sử phát triển Phật giáo và phong trào cách mạng tại địa phương.
6. Hội, lễ tiết: Lễ hội chùa Vẽ được tổ chức quy mô hàng
năm vào các ngày: Lễ hội khai mạc vào mùng 9 tháng Giêng, chính lễ ngày 10, kết
thúc ngày 15... theo lệ làng Đoạn Xá.
Nội dung lễ hội: Phần lễ: Tế Phật,
tụng kinh, dâng hương, rước bài vị các danh nhân từ Miếu ra chùa. Phần
hội: Hội vật, thi đấu cờ người, diễn chèo, trình diễn thư pháp, đèn
hoa đăng trên hồ sen.
Lễ hội không chỉ có
giá trị tâm linh mà còn là dịp để người dân tri ân tiền nhân, giáo dục truyền
thống cho thế hệ trẻ.
Ngày 25/4/1993,
Bộ Văn hóa – Thông tin (nay là Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch) đã ban hành Quyết định số 152/QĐ-BT, chính thức xếp hạng Chùa Vẽ là Di tích Kiến trúc – Nghệ
thuật cấp Quốc gia. Đây là sự ghi nhận xứng đáng cho vai trò lịch sử –
văn hóa – nghệ thuật của chùa trong tiến trình hình thành, bảo vệ và phát triển
vùng đất cửa biển Hải Phòng./.